Эмоция

Бүгінгі лекциямызға қатысты фактілер мен нақты материаларды қорыта келе тақырыпта қамтылған мәселелер жөнінде

Э. Клапаредтік эмоция туралы зертгеуін атап өткім келеді. Ол бірқалыпты дамыған бала мен қалыпты жағдайдан ауытқыған баланы ересек адамдармен салыстыра отырып арнайы тәжірибе арқылы зертгеді; неміс психологы КЛевин, құрылым психо-гаясының өкілі ретінде, психиологиядағы аффект пен ерікке байланысты зертгеулер жүргізгені мәлім. Мүңдай зерттеулердің маңызы жайында бірер сөз айтып, лекциямызды қорытайьш.

Клапаред зертгеуінің маңызын эмоцня мен сезімді бірінен-бірі айқын ажыратып, олардың сыртқы кейіптен көрініс табуын арнайы тәжірибелік зертгеулермен анықтады.

Клапаред эмоция мен сезім  жеке процестер сипатьшда болғанымен, белгілі жағдайда біріне-бірі ұқсас, алайда олардың өзіндік мәндері ерекше дейді. Соңдай-ақ, біздердің назарымызды аударатын жәйттің бірі – эмоция адамның жан дүниесінің әр алуан ерекшеліктерімен байланысты болатындығы.

Фрейд тұңғыш рет эмоцияның биологиялық маңызына се-нісіздікпен қарағаны мәлім. Ол бірқалыпты дамыған бала мен жүйке ауруына ұшыраған баланың эмоцияларын ересек адамдардың тіршілігімем салыстыра отырып зерттеуге писихология мамандардың бәрі де үнемі көңіл аударып отыратындырына көз жеткізді. Фрейдті толғандырып ойландырған мәселе адамның өз басынан кешіретін эмоциялык күйдік көріністері. Әсіресе о адамның ашу үстінде өз психикасы мен санасын басқара алма абдырауы, эмоциялық толқу үстінде адамның өзі істеген істерн есеп бермейтіндігі нендей ‘ себептерге байланысты деген мәселелерге ерекше назар аударуына мәжбүр болды. Эмоцияның адам өміріндегі кызметінің маңызын оның тамақ ішуі мен су ішуді қаншалықты қажет етсе, эмоция да сондай қызмі атқаратын адам санасының щұғыл мәселесі екендігіне көз жеткізді.

Клапаредтің эмоция туралы керісінше қойған сұрағының мәні оның сан алуан түрлерінің пайда болуы биологиялық тіршілікпен байланысты және оның тарихи дамуы адамның психикалық тіршілігін божыратын жіберуге әсер етеді деп Фрейдтің пікірін бекерге шығарады. Ол керісінше эмоцияның көптеген жаңа түрлерінің пайда болуы, мысалы, эмоцияның өнер саласындағы сан қилы көріністері осы жайттың жемісі дей. Клапаред бала мен ересек адамның өмір тағдырындағы елеу кезеңдердің бәрінде эмоциялық айқын із қалдыру себебі неде? деген сұрак қояды. Клапаред бұл сұрағына өзі жауап береді. Ол бұл пікірінің шындығын дәйектеу үшін қорқақ қоянның тіршілік бейнесімен түсіндіреді. Қоянның қорқып қашуындағы эмоциясы мен оның әбден титықтан жүгіруге шамасы келмей қалған кезде шоқиып отырып қалуы оның сезімінің өзге бір жағдайын білдіреді. Клапаред тәжірибелері аффектті жайттар мен тіршіліктегі эмоция және сезімге серпілу ерекшеліктері түрліше болатын дығын ажыратады. Мұңдай тәжірибе нәтижелері эмоция мен сезім ерекшеліктерін өзара араластырып жіберіп, бір ғана процеске жатқызатын ескі психологиядағы көзқарастардың мәнін түсіндіру үшін ерекше маңызды.

К.Левин жұмыстарының өзге психикалық процестер жүйесінде эмоцияның аса күрделі динамикасын түсіндіруде маңызды роль атқарды. Ол Фрейд пен Адлердің тәжірибе арқылы зерттеуге болмайтын психикалық процестер жайында айтқан пікір сенімсіздік білдіріп, оның «тереңдік психологиясы» деген ой қайтадан зерттеу қажеттігіне мән береді. К.Левиннің негізгі о аффекті мен эмоциялық реакциялар жеке дара болуы мүмкін мұңдай ерекшеліктер психологиялық тіршіліктің көріністері ретінде, олар өзге де психикалық процестермен белгілі бір жағынан өзара байланысты дейтін пікірге барып саяды. К.Левин эмоцияның пайда болуын спортшылар ойындары мен шахматшылардың ойындарынан, олардын сыртқы қимыл-қозғалыстары мен ойлау әрекеттерінен де байқауға болатындығын біршама деректермен түсіндіреді.

Енді лекция тақырыбы бойынша қорытынды шығаруға көшейік. Мен баяндаған екі түрлі бағыттың бірі – эмоцияны анатомиялық және физиологиялық тұрғыдан зерттеп, оны мидың қызметінен тыс қарастырған болса, ал екінші жағын – эмоцияны дам психикасынан бөліп альш, оны «мемлекет ішіндегі мемлекет» деп санаған зерттеулерді өзге де психикалық процестердің құрылымына әкеп теліді, осы аталған екі бағыт та патопсихологияда кездесіп отыратын және психикалық тіршілікте әркезде орын тепкен жайттар.

Пагоисихолошяда осы екі  бағыттың да өзіндік ерекшеліктерін клиникалық зерттеушшер, Кеннон пея Клапаред және басқалардың көзқарасынан тәуелсіз, бұл бағыттарда көрсетілген нәтижелерді өздерінше зертгеп, оларды біріктіре отырып, қарастырғандары біздерге мәлім. Алайда патопсихологиялық зерттеулер біздің тақырыбымызға қатысы жоқ болғандықтан бұл мәселені тәптіштеп баяндап жатудың кажеті бола қоймас деймін. Дегенмен,

емханаларда жүйке ауруына ұшыраған адамдардың миынын зақымдалу салдарынан, әсіресе ми қабығының төменгі алабына орналасқан көру төмпешігінің ауру себебінен адам бірнеше минут сайын еріксіз күліп не жымиятын болған. Бұл шаттықтан күлу емес, мұндай жайтта адам өзінің әдеттегі қалпынан ауытқып, өзін қинайтын ауруды басынан кешіріп жататындығын аңғартады.

Мен миы қабынып инфекция ауруына душар болған әйелдің басынан кешірген азаптарын тәжірибелік тұрғыдан зертгеуіме тура келді. Бұл әйелдің бет құбылысы мен жанының қиналып азаптануы арасында шиеленісті қайшылықтың өзі аянышты болды. Осындай қасіретті жайтты В.Гюго «Күлегеш адам» дейтін романында өз қиялының жеткенінше тебірене отырып суреттен-ді.

Психолог мамандарға көптеген мағлұматтар берген клинист зертеуші Г.Хэд бұл жәйтке кері жағдайды байқап көрген. Көру төмпешігінің бір жағы зақымдалғанда адам өміріндегі ерекше бір жағдайды байқағаи. Эмоциялық серпілістері қалыпты адамдар денесінің он жағымен қозғалып, сол жағынан әсер еткен тітіркендіргіштерге реніш білдіретін болған. Осы іспеттес жайтты мен де тікелей байқап көргенім бар. Ондай адамның десіне ыстық грелканы оң жағынан қойсаң, оны жағымды сезінеді де, ал сол грелканы оның денесінің сол жағынан жақындатсақ-ақ болды, ол жақтырмаушылық кейіп білдіреді. Ондай адамның өзіне жағымды әсерлерді сезінуі адамды ауру күйге дейін жеткізеді. Сондай-ақ олардың денееіне суықтық пен жылтыр заттар жағымысыз тиіп отыратындығы байқалады. Э.Кречмер осы бағытта музыкалық шығармаларга әсерленгіш ауру адамға бақылау жүргізген. Ол адамның музыкаға әсерленуі қай кұлағымен тыңдауына тәуелді болған.

Осындай клиникалық зерттеу тәжірибелері бір тараптан Кеннон көзқарасын растайтын психологиялық материалдар болып саналса, ал екінші тарапынан, эмоциялық кұй-жайлардың субстраты (материясы) ми қабығы төменгі алабындағы көру төмпешігі екендігін анықтай түсіп, көптеген жүйке жолдар арқылы мидың маңдай бөлігімен ұштасты екендігін нақтыл зерттеулермен анықталған. Бұл жайтта ми қабығы мен оның төменгі алаптарында орналасқан сөйлеу орталығында Брока алабын және оның Вернике алабында сөйлеуді қабылдау алабы бар екендігіне казіргі неврологтардың көздері толық жетіп отыр.

Бұл бағыттағы зерттеулер патопсихологиялық мәселелерді біршама қамтыды. Соның ішінде шизофрения ауруына да зер салады. Осы орайда Блейлердің еңбектері ауру адамдардың эмоциясы мен ойлаудың арақатынасын анықтауға арналды. Блейлердің ойлау процесін патопсихологиялық тұрғыдан зерттеген мәселелерін К.Шнейдер тәжірибелік іздестірулері арқылы дәйектеді.

Осы бағытта іздестірілген елікпе (аутистика) ойлаудың алды қоятын мақсаты мәселелердің түйінін логикалық тұрғыдан емес сезімдік-эмоциялық жағынан қарастырады. Елікпе ойлау, сонымен, адамның сезім күйіне байланысты. Алайда елікпе ойлауды логикалық жүйеге қарсы деп санағанымызбен, онда адамның эмоциялық күй бейнеленетінін бекерлеуге болмайды. Біздің шындықты бейнелейтін ойлауымыздың сипаты әрбір ңәрсенің мән-жайын ашьш көрсетуде, елікпе ойға қарағанда, эмоциялық қар-қынмен дамиды. Мұндай жағдайда ойлау әрекеті арқылы мәселелер-дің түйінін шешу үшін зертгеуші қолға алған ісіне қызу кірісіп, эмоциялық күйлерді басынан жиі кешіреді.

Елікпе ойлаудың ақиқаттык ойлаудан тағы бір айырмашылығы сол, ол нәрселердің мән-жайын жүйелеуде шешуші ем көмекші қызмет атқаратындығы. Логикалық ойлауда елікпе ойлау оны жүргізуші фактор десек,ал логикалық ойлау жете қызмет атқарады.

Сонымен елікпе ойлау өзіндік психологиялық жүйе болғанымен, онда адам ойының патологиялық өзгерістері мен а қатынасы байқалып тұрады. Бала мен ересек адамдардың еліі ойлауын талдауда оны бала қиялымен ұштастыра отырып қарастыруды талап етеді. Бұл мәселенің жай-жапсары келесі тақырыпта баяндалады.

Біздер енді қиял тақырыбынының мазмұн-мәнін баяндау үшін ойлау мен эмоция жайындағы қажетті мағлұматтармен таныстық ол тақырыптарда талданып қорытылған теориялық білім қиял процесінің жай-жапсарын жете үғыну үшін біздерге тиянақ: материалдар береді деп санауға болады.

Ерік мәселелері және оның балалық шақта дамуы. Барлық мәселелерді жұйелі түрде іздестіргеніміз сияқты бүгінгі тақырып – ерік процесінің даму тарихына қысқаша шолу жасап, бұл мәселенің ғылымда алатын орнын баяндау. 
 
Ерік процесін теориялық жағынан қарастырғанда мәселенің мән-жайын баяндау – балалар мен ересек адамдарды ерік-жігер қасиеттерін ашып беру үшін мынадай екі түрлі бағытта іздестіруді талап етеді. Оның бірі – гетерономдық теория делінсе, ал екінші бағыт – автономдық теория аталады.

Гетерономдық теория ерікті әрекеттерді күрделі сипаттағы психикалық процесс және бұл теориялық мәселе санағанмен, ол тәжірибелік зерттеу нәтижесі. Бұл бағыт бойынша адамның ерікті әрекеттері оның өз ықтиярынан тыс болып отыратын күрделі психикалық сипаттармен ерекшеленеді ассоциация немесе ақыл-оймен ұштасып жатады деген пікірді қолдайды. Сөйтіп гетерономдық теорияға негізделген ерік жайындағы түсініктердін бәрі де адамның ырқынан тыс құбылыс деп саналады.

Автономдық немесе волюнтаристік теория ерікті процестер мен күй-жайлардың бәрі де өзара бірлікте болады деген түсінікке негізделеді. Бұл бағыттың өкілдері ерік процесін ерік эрекеті жайындағы заңмен түсіндіруді мақсат етеді. Ерік автономдығы деген түсінік ерікті әрекеттің ешбір нәрсеге тәуелсіз өздігінен болып отыратын құбылыс дейді. Ал ерікті волюнтаристік тұрғыдан ұғыну – еріктің санамен ешқандай байланысы жоқ деген қате пікірді қолдайды.

Осы екі бағытты алдымен жекешелеп, онан соң тұтас түрде қарастырып көрсек, онда бұл бағыттардың негізгі мазмұны мен ерекшеліктерін түсіну онша қиын бола коймайды.

Гетерономдык теория ерік жайындағы ассоциациялық және ақылға тіректелген көзқарас болғандықтан бұл мәселені талдап жатудың қажеті бола қоймас деймін. Сондықтан бұл теорияның тарихи маңызына ғана тоқталып өткім келеді.

Ерік туралы ассоциация теориясының мәні рефлексология мен бихевиоризм теориясына жақын. Бұл теорияның ерікке қатысты жайттары мынадай. Ассоциацияның кез келген түрі қайтымды болатыны мәлім. Егер біз ес жайында тәжірибе жүргізіп, ассоциация принципіне сүйеніп мағынасыз буынньщ бірін «А» деп таңбаласақ, ал екіншісін «Б» деп белгілесек, «А» буынын естіген кезде ассоциация бойынша «Б» буыны еске өзінен-өзі жаңғырып келіп түседі. Бұл сияқты қарапайым жайт кезінде ассоциацияның қайтымды (өзгермелі) заңы делінген.Бұл заң, ересек адам сияқты, баланың да белгілі бір әрекеті бастапқы кезде еріксіз сипатта болады не әрекетін ақыл-оймен басқара алмайды.

Дегенмен, еріксіз әрекетгер арқылы істелген істер белгілі нәтиже беріп, әрекет пен нәтиже арасында ассоциация (байланыс) орнайды. Мұндай байланыстар қайтымды немесе өзгермелі болғандықтан адамның іс-әрекеті мен оның нәтижесі соңғы әрекеттен бастапқы түрімен алмасып отыруы табиғи нәрсе. Бұл айтгың мәнін түсіну үшін Г.Эббингауз мысалдарын келтірейін.

Егер бала табиғи сезімі арқылы тамақтануға талаптанып оған ұмтылатын болса, баланың мұндай әрекеттері сан рет қайталанып оның тамақтануы мен оған тоюы арасында ассоциация орнап, ол кері әсер етеді, немесе бала енді қарны ашатын болса, оны қанағаттандыру үшін саналы түрде тамақ ідейтін болады. Осы жайт Эббингауздың айтуынша ерікті түрде пайда болып, баланың мұқтажын қанағаттандыруға бағытталған әрекеті ассоциациялық байланысқа сәйкес бала соқыр сезімінің «көргіштігі» деп түсіндіріледі.

Ал еріктің пайда болуы туралы екінші теория – ерікт әрекеттер күрделі психикалық процестердің бірігуінен туындап отыратын ақыл-оймен байланысты деп санайды. Ерік туралы бұл теорияны қолдаушылар француз, неміс, ағылшын психологтары. Бұл теорияның көрнекті өкілдерінің бірі И.Ф.Гербарт.

Ерікті ақьш-ой тұрғысынан зерттеушілер оны белгілі сатылардан құралмай, керісінше еріктен тыс процестер арқылы жасалады дейтін пікірді жақтайды.

Ерік жайындағы екі түрлі теорияның кемшілігін была қойып, тереңірек қарастыратын болсақ, олардың жалған теориялар екендігіне көзіміз жетеді. Пікірталасты осымен бітіруге болар еді. Бұл теориялардың шындыққа сай еместігін көрсетумен бірге, ғылымда бұл теориялардан бұрынғы волюнтаристік көзқарастарға қарама-қарсы қойылған бағыттар деп санауымыз керек. Бұл бағыттардағы зәредей ақиқат – еріктің пайда болу себептерін ашып көрсетуте ынталы болуы. Сонымен бірге мұндай көзқарастар орта ғасырлық дүниедегі барлық нәрсенің пайда болуын ешбір себепке тәуелеіз «рухани күштің еркіне’ байланысты дейтін идеалистік философиялық түсініктерге қарсы қойылды. Ассоциационистер мен детерминистер адамның епі мен мақсат-мүлдесіне және бостандығы қандай негіз-себепт байланысты, олар қалай пайда болған? деген мәселені риялық тұрғыдан түсіндіруге әрекеттенді.

Ерікті ақыл-оймен ұштас деп санайтын теориялық қарас кез-келген мәселенің түйінің шешуде тәжірибені бірі орынға қояды; онда адам әз әрекетінде белгілі жағдайдың мән- жайын ойластырып, әрекет пен жағдай арасындағы байланып мағынасын жете түсінеді, ойластырған істі жүзеге асыру әрекеттенеді.

Бұл теориядағы жетімсіз болған нәрсе ерік процесінде әрекеттің саналы сипатьш ашып көрсете алмады. Сол сияқты адам белгілі әрекетті жүзеге асыру жолында өз бойындағы ішкі бостандығы мен мақсатты әрекетін орындауда таңдап алған әрекеттерінің түр-сипаты, ерікті әрекеттерінің еріксіз қозғалыстарынан айырмашылықтарын ажыратын көрсете алмады.

Сонымен ақыл-ойға қатысты ескі теория ең қажетті мәселе ақылсыз әрекеттердің қалайша ақылды әрекеттің айналуын, дәл сол сияқты еріксіз әрекетгің ерікті іске айналу себептерін де түсіндіре алмады. Бұл мәселе психологиядағы еріп жайындағы түсініктерді ғылымға қайшы метафизикалық әдіспен қарастаруға әкеп соқтырды. Осы бағытта автономды теория ерікті өзге психикалық процестермен байланысы жоқ өздігінен пайда болып отыратын ерекшеліктердің бірлігі деген қате пікірді

Ерік жайында осы аталған теориялардан баска келесі екінші кезеңде екінші топтағы аффектті теориялық көзқарастар деген түсініктер пайда болды.

Бұл бағыттың көрнекті өкілі болған В.Вундт. Оның ерік жайындағы көзқарасы психология тарихында белгілі волюнтаристік теория болатын. Ол ерікті аффектіден пайда болатын құбылыс деп атады. Вундт өз пікірін мынадай жайттармен дәйектеді: ерік жөніндегі ақыл-ой мен ассоциациялық теориялар болмыстағы нәрселердің елеусіз белгілеріне тіректеліп, құбылыстағы әрекеттілік пен мағыналыққа мән бермейді, алайда адам бойында мұңдай қасиеттердің болатыны анық және ондай қасиеттер адам еркінің өзге психикалық процестерден басқа ерікті әрекетімен байланысты түрде оны басынан кешіреді дейді.