Борындык авылы тарихы

   Борындыкта туып  үскән мелла Мансур бине Габдеррахман  бине Әнис әл-Борындыкый турында  Шиһабетдин Мәрҗани мондый сүзләр  яза.

   “Тумышы белән  Җәбәлстандагы Зөя өязенең Борындык  исемле карьясеннән, мелла Мөхәммәдҗан  мөфтинең бабасы. Башта мелла Мортаза әфәнде шәкертләреннән булып, соңыннан, әйткәнемчә, аңа каршы чыккан һәм дошманына әйләнгән булган. “Мансур әфәнде” һәм “Мансур хафиз” дип танылган. Күп шәкертләр җыеп, зур мәдрәсә тотып, дәрес әйткән. Ахыр гомерендә бер байның кызына күзе төшеп, яучы җибәртеп соратып караса да, тәкъдиме кабул ителмәгән...” (Шиһабетдин 1989, 235-236).

   Борындыкта хәзер  якынча 360 хуҗалык исәпләнә. Йортлар  матур, буялган, төзек. Урта  мәктәп, клуб, балалар бакчасы, медпункт, кибетләр, элемтә үзәге эшли. Авыл  тирәсеннән олы юл үтә. Авыл эчендәге юллар әлегә асфальтланмаган, ләкин асфальт авыл янына кадәр килгән инде.

   Авыл халкы  үзәкләштерелгән газ яга. Мәктәптә  тарих музее бар. Күп йортларга  телефон кертелгән.

   Күмәк хуҗалык  рәисе булып 20 ел дәвамында  авылда элек агроном булган Кәримов Рафаэль эшли. Ул авылны алга җибәрү ягын карый, шуңа күрә үзен ихтирам итәләр.

   Авылдан ерак  түгел Иске зират курты дип  йөртелгән урын бар. Мәетләрне  хәзер күмә торган  зират чистартылып һәм тәрбияләнеп тора, зират тирә-юне тимер рәшәткә белән тотып алынган. Чардуганнар төзек, буялып тора.

   Авыл тагын  да үсүгә һәм зураюга таба  юл тота.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II нче бүлек. Борындык авылының  микротопонимиясе.

§1. Урбонимнар

   Атау урамы. Бу урам тауда урнашканга күрә шулай йөртелә.

   Әрем урамы. Әлеге урам әрем күп үскән җирдә нигезләнә. Аның әремнәрен йолкып, шул урыннарны чистарткан җирдә йортлар салына. Шул вакытлардан бирле 6 йортлы гына урам исеме  – Әрем урамы.

   Канау урамы. Элек Мәскәүдән килгән юл Борындык авылының  иң  кырый урамы аша узган. Урамның ике ягында йортлар, ә уртада таштан юл төзегәннәр. Юл биек  һәм күтәрелеп торсын өчен юлның ике ягына да канау казыганнар. Шуңа урамны Канау урамы дип атаганнар. Ә канау казуның хикмәте шунда: ул яңгыр сулары агу өчен ясалган. Әбиләр әйтүенчә, анда элекке заманда окоплар булган. Ул җирләрне япан җирләре дип атаганнар. Соңгы елларда әлеге урамга газ керткәндә, җир астыннан торбаларны үткәрделәр. Шунда 1 метр чамасы тирәнлегендә ташлар табылды: алар хәтта җир казу җайланмасын сындырганнар.

   Мөхәммәтҗанов Рамил урамы. Бу урам атамасы Афганистан сугышында батырларча һәлак булган Мөхәммәтҗанов Рамил исемен мәңгеләштерер өчен бирелгән.

        Үле Бәрле урамы. Аның тарихы болайрак:

     Авылны  икегә бүлеп аккан Бәрле елгасы  әлеге урамга кечкенә генә ермак булып бүленеп керә дә озак кына еллар шулай ага. Әмма тора бара төп елгадан агып кергән ермакның суы кибә. Халык аны үлде дип юрый. Шулай итеп, әлеге урамга ошбу вакыйгадан соң, әлеге урамны Үле Бәрле урамы дип йөртәләр.

       Югары оч, Түбән оч. Бу урамнарга исемнәр авылның кайсы әлешендә урнашуына карап бирелгәннәр. Югары оч – биек урында, югарыда урнашкан, ә Түбән оч урамы исә - түбәндәрәк урнашкан.

     Яшьләр урамы. 1970 елларда авыл читендә кыр ягына таба яңа урам пәйдә була.Яшьләр өчен яңа мәдәният йорты, мәктәп, парк, ындыр табагы төзелә: бу урам авыл яшьләренең күпләп җыелу урынына әйләнә. Шул сәбәпле бу урамны Яшьләр урамы дип атыйлар.

 

§2. Гидронимнар

   Борындык, Зур Урсак, Мөрәле авылларының  гидронимнары турында сүз йөрткәндә,  иң беренче чиратта Зөя елгасына тукталып үтәргә кирәк.

Зөя

   Зөя елгасы  — Иделнең уң кушылдыгы. Иделгә ул Казан тирәсендә коя. Башланган урыны — Ульян өлкәсе. Зөя суының үзенчәлеге – аның Иделгә параллель рәвештә, ләкин Идел агымына каршы юнәлештә агуы. Аның мондый характерын географ-геологлар Идел буе калкулыгының тектоник күтәрелеше белән аңлаталар. Зөя елгасы бассейны Татарстанда иң зур бассейннардан санала. Аның 1000 ләп кушылдыгы бар. Уң як кушылдыклары: Килнә, Үләмә, Сөлчә һ. б. кечкенә, аз сулы, урыны-урыны бедән кибә барган елгалар. Сул яктагы кушылдыклары: Карлы, Бола, Бәрле һәм Гөбенә. Алар — зур әһәмияткә ия елгалар. Зөя бассейнына су күләменең төрлечә дәрәҗәдә үзгәреп торуы һәм су тотылуның бик аз булуы хас. Зөя бассейнындагы елгалар нигездә кар һәм яңгыр сулары, чагыштырмача бик аз җир асты сулары белән туеналар. Елгалар туклануның мондый үзенчәлеге эссе җәй көннәрендә аларның бик нык саегуына китерә. Зөя һәм аның кушылдыкларының суы аз булуга Идел алды төбәгенең төньяк районнары җирләренең нигездә карст токымнарыннан торуы, ә Тау ягының көньягы җир асты суларына ярлы булуы да сәбәп булып тора. Елгалар тирә-юньнәрендәге урманнарның кырылып бетүе дә аларның суы азаю га китерә.                                                     

   Зөя елгасы  Татарстанның Тәтеш, Буа, Апас, Кайбыч, Яшел Үзән, Кама Тамагы, Югары Ослан районнары һәм Ульян өлкәсе җирләрен сугара. Аның уңъяк яры биек, сулъяк яры сөзәк. Төбе комлы. Зөя ярында Зөя (Свияжск) һәм Ульян шәһәрләре урнашкан.

   Зөя елгасы  Идел кебек үк зур һәм мәшһүр  түгел. Шуңа күрә Зөя гидронимының  вариантлары да берничә генә: татар (мишәр) сөйләшләрендә — Зүә, Сүә, Зевә, русча – Свияга.                                                        

   Зөя атамасы төрки чыганакларда, халык авыз иҗаты әсәрләрендә (риваять, легендаларда) еш очрый, ул борынгыдан килә. Бу атаманы русча Свияга атамасыннан чыгару дөрес булмас. Шулай да, рус теле материалы еш кына төрки-татар сүзләренең чыгышын ачыклауга ярдәм иткәнлеген искә алып, башта  шул вариантка тукталыйк.

   Рус диалекталь  лексикасында свияга – «кыргый үрдәкнең бер төре» һәм елга исеме дә шуннан дип уйланыла. Ә «үрдәк» сүзе русча свить («оя ясау») фигыленнән дер, дип фараз кылалар. Димәк ки, Свияга – «кыргый үрдәкле елга» булып чыга. Икенче фараз буенча, Свияга — русча свить («ишү, үрү») сүзеннән, димәк, «борыл малы елга, бөгелмә».                           

   Бу фаразлар  бер карашка шактый эзлекле.  Ләкин Зөянең элекке, руслар килгәнче  булган атамасы кая киткән  соң?

   Һ. В. Йосыповның сай~тай — «елга» дигән фикеренә таянып, Г. Ф. Саттаров Зөяне зәй («елга») + йә өлешләренә бүлеп карый. М. 3. Зәкиев «Татар халкы теленең килеп чыгышы» дигән хезмәтендә: «...җай, чай, зәй, зөя— борынгы төрки телдә «елга» мәгънәсен бирә торган сүзнең диалекталь вариантлары»,— дип яза. Димәк, Идел, Нил, Дон һ. б. атамалар кебек үк Зөя дә «елга» дигән мәгънә аңлата. Ул Ульян өлкәсенең Барыш районы Зөя башы бистәсе янындагы урман чишмәсеннән башланып китә. Анда Акчуриннар нигез салган мануфактура эшли. Зөя елгасы үзенең башлангычында ук пычрана башлый. Шушы фабрика барлык пычрак суларны Зөягә агыза. Фабрикада су чистарта торган җайланма төзелеп ята.

   Хәзерге вакытта Зөя һәм аның кушылдыклары булган Карлы, Тинчәле, Чынлы, Бола, Табар, Инеш, Туш, Бидәңге ярларында фермалар, шикәр, май заводлары урнаш кан. Барысының да Зөяне пычратуда өлеше бар. Зөянең үзендә генә түгел, кушылдыкларында да агулы матдәләр күбәя. Карлы һәм Гөбенә суларында фенол нормадан өч-дүрт тапкыр артыграк. Зөянең дә хәле аяныч. Анда нефть продуктлары нормадан алты тапкыр арткан. Үләмә һәм Бола суларында фенол нормадан ун тапкыр артык. Әле күптән түгел генә Зөя суына Буа шикәр заводы пычрак сулар агызды. Буа шикәр заводының Зөягә салган зыяның исәпләп кенә бетерә торган түгел. 1987 елның декабрь башында ул үзенең агулы суларын Зөягә җибәреп, күп балыкларны кырган иде инде. Исергән балыкларны Кече Күккүз, Шоңгаты, Кабык Күпер һәм Зөя буендагы башка авыллар халкы унар тонналап ташыган.

   Гөбенә .  Тау ягында урнашкан матур Зөя елгасының кушылдыклары бик күп. Алар арасында исеменең тарихи булуы белән аерым урын алып торганы — Гөбенә елгасы. Ул Зөягә сул яктан килеп кушыла. Кайбер вакытларда   гидронимик атамаларның урысча язылышы аларның кайсы кабилә кавемнәргә барып тоташуын ачыкларга ярдәм итә. Бу очракта  Гөбенә суының русча язылышы — Кубня. Бу хәл нугай кабиләләре белән бәйләнешне күрсәтә. Ә. Б. Булатов исә кыпчакларны дәвам итүче нугайларның мордва-ирҗәләр тарафыннан кубан,    кубанец,    губин, губан  (коман) дип аталулары хакында яза.

   Авылларны икегә  ярып Бәрле елгасы ага. Ул Бәрлебаш авылыннан башлана.

   Балык  күле. Бу күлдә күпләп балык үрчетәләр.

   Бөкре  күл. Формасы буенча бөкрене хәтерләткән күл.

   Рәхим күле. Рәхим исемле егет мотоцикл белән бу күлгә төшеп үлә, күлнең исеме дә шуннан килә.

   Чуваш  күле. Чуваш авылына якын күлне шулай атыйлар.

  

§3. Оронимнар.

   Руща  урманы. Борынгылар анда элек урман булганын төгәл генә хзтерләми. Кайбер кешеләрнең хәтерләвенчә, анда вак куаклыклар үсеп чыга, шуңа Руща дип атыйлар.

  Иске Зират курты урманы. Бик борынгы заманда анда зират булган, ә хәзер куе урман. Моңа бер дәлил: әлеге урман аша үткән юлдан узучы утын төягән машиналар еш кына һәлакәткә юлыга: я каплана, я ватыла. Әлеге урман аша халык йөрмәскә тырыша.

   Кирәмәт  урманы. Кирәмәт дип аталган чишмә өстенә урнашканлыктан шундый исем алган урман атамасы.

   Алпавыт  чалуы. Монда элек алпавыт утары урнашкан булган.  Аның коесы 1980елларга кадәр саклана, шуңа ул алпавыт чалуы дип атала.

   Олы  саз кыры. Саз урыны. Аның суы кипми,шуңа күрә печән дә су кырыйлап чабыла.

   Тирән  үзән чокыры. Элек тирән булган, ә хәзер тигезләнә төшкән чокыр.

   Балыгин  ермагы. Балык тотканда бу урында бер кеше батып үлгән, шуннан бирле бу урынны шулай атыйлар.

   Кәҗә  ермагы дип ферма янындагы кәҗә батып үлгән урынга әйтәләр.

   Бүре  утравы. Элек  түгәрәк рәвешендә урнашкан бу урында бүреләр яшәгән дип фараз кылына.

   Тирмән  арты. Элек тирмән торган урынны хәзер шулай атыйлар.

   Чулпанка  тавы. Чулпан исемле урыс кешесе бу якларга килеп авыл салган. Тауның да исеме аңа багышланып бирелә.

   Нарат  тавы. Бу тауда күпләп нарат агачлары үсә.

Авылда шулай ук Олы  бай, Кече бай чалулары, Тулбый, Чулпанка асы урманнары, Тарас күле бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III нче бүлек. Борындык авылы антропонимнары.

   Антропоним термины кешеләрне атау өчен хезмәт итә торган исем, отчество, фамилия, кушамат һәм тәхәллүс төшенчәләрен аңлата. Һәрбер халыкта кеше исемнәрене шактый кызыклы һәм бай тарихка ия.

§1 Авылда сирәк һәм күп очрый торган исемнәр.Фамилияләр.

   Борындык авылында сирәк очрый торган хатын-кыз исемнәреннән түбәндәгеләрне атарга мөмкин: Рәдибә, Зәринә, Нурҗиһан, Гөлбаһар, Ләйләгөл, Талия, Кәүсәрия, Хәмидә, Рәйдә, Хәлимә, Хәлидә, Тәлига, Дилбәр, Зәкия, Әхли, Налия, Мөзәния, Вәгыйзә, Мәкъсүмә, Мөслимә, Галимә, Тәгъзимә.

  Элеккеге чорда  кушылган хатын-кыз исемнәренә  күз салсак, исемнең ике компоненттан  торуын һәм икенче компонентның  Камал булуын күрәбез:

Минкамал, Фәхрикамал, Гыйлмикамал, Майкамал һәм башкалар.

Күп очрый торган исемнәрдән шундыйларны атарга мөмкин: Сания, Мөнирә, Фатыйма, Зәйтүнә, Гөлфәния, Гөлсинә, Зөләйха, Фәйрүзә, Әлфинур, Роза.

  Ир-ат исемнәренә  килгәндә исә сирәк очрый торганнар:  Ислам, Хәерназ, Нургата, Рушат,  Рәүф, Фоат, Агъзам, Әкмәл, Гыйльфан, Рәзиф, Мөдәррис, Исфәндияр, Хәнәфи. Күп очрый торганнары: Рамиль, Равиль, Зөфәр, Тәлгат, Фәрит.

  Авылда яшәүче  кешеләрнең фамилияләре түбәндәгеләр: Гыймадиев, Хуҗин, Фатхуллин, Сафин,  Аскаров, Бикмуллин, Мостафин, Сафиуллин,  Хөснетдинов, Исмагилов, Ярхәмов,  Насыйров, Гыйләҗев, Әфлиев, Сибгатуллин,  Җамалиев, Фатыхов, Гатауллин, Ногманов, Мөхәммәтҗанов, Каримов, Галиуллин, Биктагиров, Хайбуллин, Тимергалиев, Хасанов, Мөлеков, Ниҗамиев, Халиуллин, Гарафиев, Ахметшин, Шигапов, Җалялиев, Нигматҗанов, Садриев, Шамсетдинов, Зәйнуллин.

   Кеше исемнәре  белән беррәттән, кешене атау өчен кушаматлар киң кулланыла.

 

 

§2. Кушаматлар.

  Авылда яшәүче  һәрбер кешенең диярлек үз  кушаматы бар, болар хосусый  кушаматлар. Нәсел кушаматларының  тамыры исә борынгы заманнарга  барып тоташа. Хәтта күп кушаматларның  әлеге нәселгә ни өчен шулай кушылганлыгын аңлатып булмый. Авылда мондый нәсел кушаматлары бар: кәҗә, бака, какол, баш, чыпчык, сыерчык, карга, кишки, кәләвә, мачы, макмый, кәтүк, таз, комган, арыш, җепмана, чәкән, мүтте, канат, шомбай, мамай, әпич, әтәч, кыяр баш, йөрәк, әшнәк, кырмыска, ыйгак, кәркәм, торна, йон табан, поляк, тупый, путый, тәтә, казак, трамвай, хәми, чәрүч, пошпый, мырык, морыйта, марур, кабак, дундук, мозга, чатый, куер, кемерди, әттә. Хосусый кушаматлардан исә шундыйларны атап чыгырга мөмкин: пофессор, мокамай, кожан, дәү баш, кукарин, горбон, полицай, герман аяк, калач, аю, бәрбәр, байум, бубукин, нечкәбил, каты колак, протез, әрмән, молоко, пушкин, дошман, әнкәем, малыш, пум-пум, малыш, мультик, телли.

  Кайбер кушаматларның  аңлатмасы түбәндәгечә:

   Профессор. Гәҗит-журналларны “егылып” укый, көннәр буе телевизор карый, бар яңалыктан хәбәрдар кеше булганы өчен Җәүдәт әфәндегә Нигъмәтуллинга әлеге кушамат кушыла. Шушы “кимчелеге” аркасында ул колхоз эшенә дә чыкмый.

   Мокамай. Ильяс исемле егет балачактан шук, шаян, җор телле була. Кызык өчен күрше бакчадагы алма, кыярларны да “җыештыргалый”, кеше казларын да урлап суя, аннан яшьләр белән шуны болында учак ягып пешереп ашыйлар. Әмма бер тапкыр ул үз казын урлап суя. Әнисе бер атналап казларын эзли. Соңыннан Ильясны тотып яра. Шуңа күрә Һади Такташтагыча авыл халкы аңа Мокамай дип эндәшә башлый.