Пайда болу тарихы

2. Карма мен  тәнәсух (ренкарнация)

 
Үнді діндеріне ортақ «карма» және «тәнәсух» (самсара) сенімдері буддизмде де бар. Карма іс, қарым-қатынас мағынасына келеді, бірақ көбінесе билеуші, осы және келешек өмірде біршама материалдық ықпалы бар заңды баяндайтын термин. Бұл термин, ежелгі ведалар кезеңінен кейінгі упанишадтар дәуірінде пайда болды. Карма осы және келешек өмірдегі әлеуметтік ерекшеліктер, жақсы-жаман тағдырдың алдыңғы өмірде істеген жақсылы-жаманды істерінің нәтижесі екендігін көрсетеді. Буддадан алдын карма осылай танылған. Карма адамның өмір сүріп жатқан каста жүйесі бойынша өзгермейтін міндеті, біршама мәжбүри тағдыр түсінігі. Будда қалаумен әрекет етуге ишарат жасаған. Әрбір нәрсе істелген әрекетке, ол түсінікке байланысты. Карма, Буддизмде түсінілуі қиын тәндік күш ретінде қарайды. Кармадан шығу арқылы өмір жауһары, негізгі біліміне жаңадан қол жеткізеді және сол жерде қимылсыз қалу арқылы әлемнің шыңына жоғарылайды. Міне осы өмір күші динамо іспеттес, адамның сезімдерін, үміттерін, жақсы көргендерін, жақсы көрмегендерін және өмір бойы істегендерін, мүмкіндік шама ретінде іштей сезіну арқылы, бір болмысқа жеткізуде жеткілікті мүмкіндікке ие. Сол себепті карма, адамның қалауымен істегенін және соның нәтижесін қамтиды. Істеген істері адамның қашып құтыла алмайтын нәтижесі. Барлық адам мұндай карманы мирас ретінде алады. Соның ізімен екінші карма жүреді. Бұл детерминизм емес. Өйткені өз кармасының ішінде әр адам жақсылық немесе жамандық жасауда ерікті. Адамның өз кармасы оны мәжбүрлемейді. Буддист пайымдауынша жаңа карма үшін маңызды болған нәрсе қимыл-әрекет емес, қалау. Карманың жемісін орындаушы осы өмірде немесе қайта туылғанда не болмаса келесі дүниеге келгенде көреді. Буддист көзқарасы бойынша ашкөздік, жек көрушілік және айламен алдайтын адамның кармасы жаман, керісінше болса жақсы болғаны.  
 
Буддадан бұрын Үндістанда тәнәсух және карма сенімі болды ма? Будда бұл екі ұғымды адамда әрдайым бір нәпсі, рух болмайтындығын баяндайтын «анатта» атты доктринасымен қалай біріктірді? деген сұрақ буддистер үшін маңызды мәселе болып саналады. Өйткені бұл Үндістанда толықтай буддистерге тән доктрина. Буддистер рухтың орнына рухани көріністерді (сезім, қалау, сана, таным т.б.) тәнмен бір деген жол арқылы адам ұғымын түсіндіреді. Яғни адам тән мен сана ерекшеліктерінің жиынтығы. Бұлар қолайлы уақытта, туылғанда бір жерге келеді, қиыншылық уақытта, өлімде ажырайды. Буддизмде адами тұлға 5 «khanda» (топ) ішінде ойлауға болады. Бұлар тәндік, сезімдік, саналық, қалау және ақли бөліктер. Бұл 5 топ өмірдің түрлі кезеңдерінде өзгеше бейне және қасиет көрсетеді. Рухты қабыл етпеу және «анатта» доктринасы буддистерді қанағаттандырмағандықтан «пудгалавадиндер» деп аталатын ағымын, тұлғалық рухқа жаңадан кіргізуге мәжбүр болды, бірақ басқалары бұған қарсы шыққан.  
 
Кармаға қатысты және мемлекетімізде көп тараған буддист діні және философиялық ұғымы тәнәсух (самсара: қайтадан туылу, қайта-қайта келу). Өйткені буддист қиыншылық доктринасын жалғыз бір рет өмір сүру деп қарамайды. Тәнәсух асоңы жоқ қайтадан туылу шежіресі және ішінде азап, бейнет шеңбері бар. Тәнәсух тек қана адам бейнесінде емес, ең кішкентай шыбыннан адамға дейінгі барлық тіршілік дәрежелерін қамтитын қайтадан өмірге келу. Алайда тек қана қайтадан адам болып келгенде ғана тәнәсухтан құтылып Нирванаға қол жеткізуге болады. Айта кететін нәрсе «буддизмде тәнәсухпен қайтадан өмірге келген нәрсе не?» деген сұрақтың орнына, рухты қабыл етпейтін буддистердің қолданып жүрген ұғымын түсіну қиын.

3. Нирвана

 
Нирвана (пали тілінде ниббана), сөзінің түбірі екендігі қабыл етілген «ниббати» етістігі, үрлеу арқылы салқындауды білдіреді. Алғашқы буддист дәстүрінде бұл сөз, «салқындаған», яғни әуестік пен ашкөздік, жамандықтың отынан құтылған, тынышталған, үлгілі адам болуды тілге тиек етеді. Мұндай адам «сәулеленуге» қауышқан, Нирванаға қол жеткізген ретінде бағаланатын. Буддизм осылайша жаңа адам бейнесін әкелген болатын. Бұл адам «клеса» деп аталатын, саны жағынан ағымдар арасында 10, 16, 26, 30 ретінде ауысып отыратын рухани кірлерден тазарған, бірақ өмірінің қалған бөлігін толықтыратын әлдекім болып саналады. Бұл адам клеса-нирванаға жеткен, өмірі таусылып, тәндік өмірмен қоштасқанда нирвана біткендіктен «пари-нирвана» ға жеткен болып саналатын.  
 
Нирвана (ниббана), пали мәтіндерінде тыныштық, қимылсыздық, жан тыныштығы, тазарған және өлмейтін түрінде бағаланатын. Кейбір батыс ғалымдары нирвананы жоқ болу түрінде түсінсе де бұл нақты емес. Будда адами сезім мен қалауларды отқа ұқсатқан, нирвананы осы оттың сөнуі түрінде түсіндірген. Будданың басты шәкірті Сарипутта Упатисса, нирвананы «қалау мен құмарлықтың, өшпенділік пен жек көрушіліктің жойылуы, қателесіп жолынан адасудан құтылу» деп анықтама берген.  
 
Хинаянаны ұстанушылардың пайымдауынша нирвана, тіршіліктен, қарттықтан, өлімнен және қиыншылықтардан құтылу болып саналады. Алайда нирвана, жоқ болу емес, ұлы ақиқаттың жүзеге асуы, ашкөздіктің жойылуы. Махаянаны ұстанушылардың көзқарасы бойынша да нирвана жоқ болу емес, бірақ ол бейбітшілік, кемелдену, даналықтың кемеліне жету, мәңгілік бақытқа қауышу деп есептейді. Махаяна философиялық мектептерінің дамуымен нирвана, Будданың ерекшелігіне қатысты абсолюттік ұғымы, ақыр аяғында шындықпен бір деп қаралды.  
 
Буддизмде нирванаға жеткен әлдекімнің өлімінен кейінгі нәрсеге қатысты нақты белгі жоқ. Өлгеннен кейін Будда не болды деген сұрақ буддизмде әлі де сұралып келеді. Будданың өзі де нирванаға жеткен әлдекімнің өлгеннен кейін тіршілігін жалғастырып, жалғастырмайтындығы деп қарайды. Бұл жайында кез-келген нәрсе айтудың пайдасы жоқ екендігін жақтаған. Түрлі тіршілік иелерінің біреуінің бейнесінде тәнәсухпен қайтадан дүниеге келуді қабыл ететін буддизм бойынша, жаман амал істегендер жаман кармаларымен ішінде болған калпаның аяқ жағындағы тозақта, жақсылар болса аспанда, пейіште тәңірлермен бірге (махаяна бойынша) тұрады. Алайда бұл пейіш-тозақ кезеңі тәңірлік діндердегі сияқты бітетін және жалғасымды емес. Буддистер, тәңірлердің бақытты өмірлерінің өткінші екендігін қабыл етеді. Олар бойынша шынайы бақыт, соңы бар, тәнәсухсыз құтылу, яғни қиыншылық өмірге тәнәсухпен қайтадан, қайта келуден құтқарылу, тек қана нирванаға қауышқанда ғана мүмкін.  

4. Меттейя

 
Христиандықтағы Мәсіх, Фараклит сияқты буддизмде келетін құтқарушы тұлға, сенімі бар және күтеді. Бұл құтқарушының шежіре, әулетінің аты Меттейя (Maitreya), негізгі аты Ажита. Ол қазір девалар әлемінде Тусита пейішінде. Оның өмірінің кезеңдері, Готама Буддизмдегіге ұқсас екендігі қасиетті жазбаларда кездеседі. Бұл келешек Будда сенімімен қатысты ескаталогиялық үміттер, басқа сөзбен айтқанда ақыретті сенімі, бір құтқарушы бейнесі, түрлі буддист мәсіхшілері ретінде айрықша Орта Азия мен Бурма баста болумен, буддист өлкелерде маңызды тақырыпты құрайды. Тибет және Монғолстан тауларындағы жартастарға «Кел Майтрея кел» жазуы табылған. Будда, дінді толықтыра алмағандығын, өзінен кейін Меттейя, яғни кез-келген адамға, әлемге мейірімді әлдекімнің келіп бұл істі толықтыратындығын айтқан (Le Saint Coran, аудармасы. Мұхаммед Хамидуллаһ, Париж 1989, 375 бет) Меттейя, қазір «Бодисатва» деп аталады. 
 
 

5. Буддизмде құлшылық, ғибадатхана

және моральдық-этика

 
Буддизмде құлшылық және дұға оқу тәңірлік түсінікпен байланысты болып келеді. Сондықтан дін тарихшылары буддизм туралы жорамалдары атеизмге ұқсағандықтан бұл дінде дұға оқу және құлшылық жоқ екенін жазып кеткен. Сонымен қатар олар да буддистердегі дінге берілгендік және діни іс-әрекеттердің орындалуының байыбында. Будданың заманында барлық атқарылған істер азап шегу ұғымы мен оның жоғалуымен байланысты төрт қасиетті шындық, сегіз тарау жол, қысқасы нирвана төңірегінде болды. Буддадан кейінгі кезеңдерде одан қалған ступа және оның пұттары қойылған пагодалар (ғибадатхана) салынды. Вихаралар (монастырьлар), алғашқы бейнесін Будда кезеңінде аралаушы монахтар және жәрдем жинаушылардың бір жерге жиналған бақшалардан алған. Екінші жағынан үңгірлердегі қарапайым өмір сүретін орындары уақыт өте келе көрікті үңгір монастырьларына айналды. Буддадан кейін қасиетті нәрселер, жерлер мен күндер, оған байланысты белгіленген. Айрықша діни себептермен аталып өтетін шаттық күндері де бар.  
 
Сангха мүшесі де, монах емес буддист те «үш жауһар» (буддистің кәлимасы), «сегіз тарау жол» және «бес әмірге» қатаң бағынады. Бес әмірдің ішіндегі ең маңыздысы – «ахимса» (жанды заттарды өлтірмеу, зиян тигізбеу). Буддизмде жәндік атаулы бір-бірінің туысы болып есептеледі. Олардың ешқайсысын да қорлауға болмайды. Ренкарнация сенімі бойынша бүгін жануар болғандар келесі өмірлерінде адамға айналса, адам болып туылғандар келесі өмірде хайуан болып тіріледі. Сондықтан буддистер хайуандарға зиян тигізбеуге аса мән береді, хайуандарға зиян келтірген адамның кейінгі өмірінде дүниеге хайуан болып келетініне сенеді. Сондықтан буддист үшін адам қанын төкпеу, зиянын тигізбеу ең маңызды іс.  
 
Үндістанда алдымен «жетия» деп аталатын төмпешік немесе топырақтан үйіндісіне қатысты халық культі, буддизмде Ашока кезеңінен бастап монах емес буддист халықтың ішінде Будда және маңызды буддист сәуегейлерінің (arahant) естеліктерінің сақталғандығы үшін тағзым ететіндіктен ступаларға айналған. Буддист қасиетті жазбаларынан Мата Париниббана сутта бойынша Ананда, Буддадан өлімінен кейін одан қалған заттардың қайда қойылатындығын сұрағанда, ол ступа жасалып соның ішінде сақталуын айтқан. Буддизм зерттеушілері кейбір себептерге байланысты бұл айтылғандарды нақты емес дейді. Алғашқы ступалар, жалпы тастан жасалған жартылай шар тәрізді, күмбез және айналасы торлы ғимарат. Үндістан басқа жерлердегі ступаларға мысал, бурма буддистерінің қазіргі таңға дейін аптада бір рет зиярат ететін, ішінде Будданың шашынан, бір тұтам сақалынан рангон төңірегіндегі швай дагон берілуде. Цейлонда ступадан дамыған буддист қасиетті ғимараттары «дагаба» деп аталады. Мұнымен қатар бұл екі сөз әр уақытта бір мағынаға да келмейді. Барлық ступалар дагаба емес. Өйткені олардың еске алу бөлмесі жоқтары да бар.  
 
Бір буддист пагодаға кірген кезінде Будданың мүсініне тағзым етеді. Оған гүл, хош иісті зат ұсынады, жарық, от, шырақ жағады. Осы уақытта ұсынған заттарына байланысты кейбір нәрселер оқиды. Мәселен «Мен бұл әдемі жарықты сәлеленгенге ұсынамын. Бұл қадірлі әрекетпен қараңғылықты тарқатқым келеді» деп айтады. Буддист, Будданың мүсінінің алдында тағзым әрекеті ретінде тізе бүгіп, қолдарын бетінің алдына алақандарын біріктіріп ұстайды, кейбір тағзым жағдайларында маңдайын жерге қойып сәжде жасайды. Монастырьдың жиналыс салонында көпшілікпен тағзымдар, жалпы қасиетті мәтіндер немесе осы үшін дайындалған жазулардан оқып бірге жасалады. Бұл әрекеттер монахтар үшін әр күні таңертең-кешке қайталанады. Қасиетті күндерде монах еместер де сол күннің арнайы бағдарламасына қатыса алады. Бұл бағдарламаның белгілі бір түрі жоқ. Бағдарламаның тәртібі және уақыты жүргізуші монахқа байланысты. Қасиетті күндерде жалпы алдыңғы қатарлы бір монах буддизмнің сенімдерін немесе моральдық-этикалық, рухани бұйрықтары жайлы уағыз айтады.  
 
Қытай Буддизмінде аз ғана білім алған монах және мистицизмнен бөлек діндар буддистер үшін Буддалар мен бодисатвалар табынатын нәрсе. Бұл амидашы немесе таза өлке ағымын ұстанушылар үшін осылай. Бұл ағымдардың монастырьларында жаттағандарын бірге оқитын салонында Амитабха (ғашықтық Будда мәңгілік жарық) және екі үлкен жәрдемшісінің мүсіндері болады. Бұларға «Будданың атына» деп тағзым етіледі, табынылады. Мұның себебібарлық тіршілік иелерін құтқару және будда болу. Сонымен қатар Қытайдағы буддист пен даоист құлшылық орындарында монах еместер, аурудан құтылу, молшылық, табыс, ұл бала сұрау сияқты дүниелік себептерге байланысты табынады. Қытайдағы бұл амида табынуын шынайы теизм ретінде көретіндер бар. Олар Амитабханың шамамен тәңірлік сипаттарға ие екендігін, авалокитесвараның бодисатва ретінде құтқарушылығын, таза өлкеде қайтадан туылудың мәңгілік құтылуға тең келетінін қабыл етеді. Осы себепті тағы олар, діндар буддистердің кішіпейілділікпен ықыласпен және ұзақ уақыт бойы шын көңілден дұға етулерін осыған қосады.  
 
Буддадан кейін оған қатысты қасиетті саналған нәрселер: 1) Будданың мүсіндері, 2) Будданың естеліктері, 3) Бо немесе бодхи ағашы. Будда мүсіндері шамамен Б.э.д. І ғасырда қолданбай тұрып Будданы танытатын символдар ретінде Будданың естеліктері, Бо ағашы бар болатын. Будданың мүсіндері, жалпы оның молдас құрып інжір ағашының астында отырған медитацияға енген халін сипаттайды. Тік тұрған және жатқан мүсіндері де бар. Будданың мүсіндерімен қатар, христиандықта Мәриям, киелі рух және періштелерге тең келетін бодисатвалардың мүсіндеріне де тағзым етеді. Будданың өлгеннен кейінгі жағылған денесіне қатысты кейбір қалдықтар, естеліктердің әлі де үлкен пагодаларда тұрғандығына сенеді. Мәселен Цейлонда Кандиде қасиетті тіс ғибадатханасында оның тісі, Бурмада рангоонда шве дагон пагодасында шашы бар. Бодхи (Бо) ағашы, Будданың Неранжара өзенінің жағасында қазіргі чая, урувелада сәулеленуге жеткен інжір жынысынан ағаш. Будданың сүйікті шәкірті Анандадан сұралып бұл ағаштың көшеттері алынып көктегені және біраз жерге таратылғандығы алға тартылады. Негізінде қасиетті ағаш культі, Буддадан алдыңғы Үндістанның дәстүрі. Буддамен тікелей қатысты емес.  
 
Буддамен қатысты қасиетті орындар ретінде зиярат етілетін Солтүстік Үндістанда төрт жер бар: 1) Будданың Непалдағы туылған жері Лумбини, 2) Бихарда қазіргі бодхи гая деп аталатын сәулелену орны, 3) Алғашқы уағызын айтқан Бенареске жақын жердегі Сархачтағы бұғы паркі, 4) Өлген жері Уттар-Прадештегі Кушинагара. Бұл төрт орын, аттары айтылмай пали мәтініндегі маха-париниббана суттада кездеседі. Лумбини, Капилавастуда орман-бақ болатын. Император Ашока бұл жерді зиярат еткен және жазу жазылған бағана қойдырған. Гаяда Цейлон патшасы тарапынан «үлкен сәулелену монастыры» салдырылды. Сарнач, Будда кезеңінде ішінде нақыл сөз бен дін білімі мәселелерінің пікірталасы өтетін бұғы паркі еді. Ашока бұл жерге де бір бағана қойғызды. Самачда монастырь қалдықтары үлкен жерді алып жатыр. Осы жерде жасалған екі ступа білінеді. Кушинагара (ескі аты Кусинара) Будданың денесінің өлімінен кейін жағылған жері. Осы жерге ступа жасалып, оның қалдықтары сол жерде сақталған. Кең монастырь қалдықтары қасында ступаның да қазіргі таңда қалмағандығын көре аламыз. Міне осы төрт жер зиярат етіледі. Қытайлық атақты саяхатшы Фашиен және Хсүан Тсанг та осы жерлерді зиярат еткен және олар жайлы мәлімет жазған.  
 
Буддистердің қасиетті күндері айлық және жылдық ретінде екі түрлі болып Буддаға қатысты: 1) «Жергілікті» монастырларда патимокха құралдарының оқылатын толған ай және жаңа ай күндерінде қосылған екі төрттен бір күнінен құралған төрт упосатча күні қасиетті саналады. Цейлонда бұл күндер христиандардың базар күні сияқты демалыс. Бурма мен Тайландта мұндай емес. Халықтар арасында базар демалыс күні. Бұл төрт күн дәстүр бойынша монах еместер үшін діни рәсім уақыты болып есептеледі. Олардан діндар болғандар; сегіз тарау жолмен қатысты еңбек етеді, ораза ұстайды және монастырда медитацияға уақыт бөледі. Оңтүстік Азия мемлекеттеріндегі буддистерден қартайғандарына қатысты аз бөлігі осылай жасайды. Монахтар упосотча күндерінде шаштарын қайтадан алдырады. 2) Мамыр айында ай толған күні, жылдық қасиетті күн ретінде, Будданың туылуы, сәулеленуі және ақыр аяғында нирванаға жетуі аталып өтіп, еске алынады. Оңтүстік Азия мемлекеттерінде бұл ортақ демалыс күні болып саналады. Бұл күні буддизмді танытқан баспалармен, арнайы рәсімдер және халық мереке күндерімен құттықталады. Осы күннен үш ай бұрын ақпанның айы толған күні, Будданың монастырдың тәртіп құралдарын жариялаған винаянаға меңзеліп аталып өтіледі. Тағы жылдық діни кезең, мусон жаңбырлары себебімен монахтардың монастырлардан кетуге тура келген шілденің алғашқы күні айдың туылуынан желтоқсанның айы толғанға дейінгі уақыт. Монахтар осы уақыттарда халықты уағызбен тәрбиелейді. Буддистердің мерекелері яки осындай қасиетті күндер себебімен немесе монастырь өміріндегі монахтардың міндеттелуі, дәреже берілуі, киіндірілуі секілді себептермен жасалады.  
 
Буддизмде моральдық-этика, адамның ұстаным мен іс-әрекетімен сәулеленуге қол жеткізуі мақсатына байланысты. Бес негіз моральдық-этикалық принцип монах болса да болмаса даәрбір буддистті тіркейді. Бұларға монах еместер және үш монах үшін бес бұйрық тағы қосылады. Сегіз тараулы жол барлық буддистер үшін. Айрықша монахтар үшін патимокха ережелері бар. Әйелдер үшін де моральдық-этика мен адамгершілік негіз болып саналады. Бойдақтық ең жоғарғы үлгі. Буддист философиясы жыныстық қанағаттандыруды барлық жамандықтардың басы деп қарайды. Буддизмнің алғашқы мың жылдық дамуында үйлену төмен саналса да, уақыт өте келе кейбір рұқсаттар берілген. Буддист жомарт болуы және материалдық нәрсеге берілмеуі керек. Жаңа пагода мен монастырь салдыру, монах өкіліне кепіл болу, жақсылық істерде жәрдем беру, монахтарға жейтін нәрселер беру, қонақ күту сияқты жәрдем, жәрдемдесу, ынтымақтасуға шақырады. 
 
Буддист ақылын, демін, денесін бақылап отырады, әрекеттерін байсалды орындайды. Өшпенділік, жек көру, ашкөздік, айла, нәпсіге берілу сияқты жаман мінездерден аулақ болады. Сана-сезімі толығып, тәні байсалдылыққа қол жеткізеді. Бір Буддистің істегені, сөйлегені және ойланғаны әрбір нәрсенің парқына баруы, мұны күні бойы жалғастыруы керек.  
 
Буддистер танымал адамдардың мазарына гүл қойып, шырақ жағады. Өлгендер жағылатын болса да мұны жалпылама орындамайды. Балалар, өте кедей адамдар өртелмейді, көміледі. Өртелмеген денелер ашық жерлерге тасталып олардың жыртқыш аңдардай бөлшектенуі, сасуы, айнуынан монахтардың ғыбрат алуы талап етіледі. Қазіргі таңда денені өзгеше істер атқарылады. Цейлонда тек қана бақуатты жанұялар ғана өртеледі, көпшілігі көмеді. Оңтүстік шығыс Азияда әрі өртеп, әрі көмеді. Бірақ өртеу үйреншікті жолы. Бұл әрекет өлгеннен кейін 3-7 күн аралығында орындалады. Өртеу ісінде 7 күн бойы түрлі монах топтарының үлкен еңбектерінің арқасында әртүрлі рәсімдер атқарылады. Бұл рәсімдерде өлген адамның рухына қатысты әлемге өтуі үшін жәрдем сияқты, негізінде буддизмге сай келмейтін (буддизмде рух ұғымының болмауы тұрғысынан) нәрселер атқарылғаны секілді, өлген адамның жанұясын жұбату, доктринаға қатысты мәселелер сенімдерінде бар. Бурма мен Тайланд сияқты халқының көпшілігі буддист болған жерлерде өлгендерді өртеу, жанұя мүшелері және діндестері арасында дүниелік және діни жақындық құрғандығына сенеді. Буддистер тәсбихті қасиетті санайды. Олардың кейбір сенімі мен діни дәстүрлері мәзһәбтарға қарай бөлінеді.  
 
Бөлім сұрақтары: 
 
1. Будда қай жерде, қашан дүниеге келді? 
 
2. Буддизм жалғыз тәңір сенімін қабыл ете ме? 
 
3. Буддизмде ақырет сенімі бар ма? 
 
4. Буддизм неліктен әлемдік діндердің қатарынан саналады? 
 
5. Буддизм Үндістаннан басқа қай жерлерге тараған? 
 
6. Буддизм жаны бар нәрселерді өлтіруге неге қарсы шығады? 
 
7. Буддизмде келуін күткен құтқарушыны кім деп атайды? 
 
8. Буддизмнің бес маңызды негізі қайсы? 
 
9. Буддистер бұл дүниелік өмірін неліктен ренішпен өмір сүреді? 
 
10. Нирванаға қол жеткізгісі келген буддист нелерді орындауы тиіс? 

2. Буддизмнің принциптері

 
Буддизмде Будданың доктринасы пали тілінде «дхамма» деп аталады. Будда дхамманы, яғни қол жеткізген өмір заңын жариялағандағы алғашқы уағызы «заңның доңғалағын айналдыру» деген тақырыппен басталды. Сондықтан доңғалақ Буддизмнің символына айналды. Будда сарай өмірі мен нәпсісін азаптау секілді екі шектен шығушылық арасындағы орта жолды насихаттады. Шектен шығушылықтың екеуі де азапқа салатындықтан орта жолда құтылу, бақыт пен еркіндік бар деп есептеді. Осы орта жол адам баласын қайғы-қасірет теңізі болған мына жалған дүниеге бір жола қайта оралудан құтқарып, нирванаға жеткізеді. Адам бейнет, қиыншылықты жеңу туралы шындықтарды біле бастайды, егер ізгі буддист болып өмір сүрсе, нирванаға жетеді. Нирванаға жету үшін жаман мінездерге толы менмендікті, қалау мен ашкөздікті жойып, даналықтың кемеліне қол жеткізу қажет. Адам тек қана нирванаға жету арқылы тәнәсухтан өзін құтқара алады.  
 
Негізінде буддизм, джаинизм, аживика әрекеті VІ ғасырдағы үнділердің қатаң брахман тәртібіне, каста жүйесіне қарсы туындаған әрекет. Сондықтан да Будданың ілімін брахмандар қабылдамайды. Олар бұл үкімін Будданың іліміне бір жаратушы Тәңірге, брахманның діни рәсім мен қызметтеріне орын берілмегендігімен байланыстырады. Буддизм Үндістанның солтүстік шығысында Ганг өзенінің ағып жатқан оңтүстік шығысындағы Косала (қазіргі Оудх) және Магадха (қазіргі Бихар) патшалығының ішінде орын алған, брахман мәдениетінің орталығынан алыс жатқан, брахманизмнің толық кіре алмаған жағрафиялық орталықта шыққан. 
 
Брахмандардың Тәңірге адами қасиеттердің арасында істегеніне өкінетін, алданып қалатын, әлсіз жерлері бар, сиқырды жақсы көретін, адамдар тарапынан шарасыз халге түсетін бір болмыс ретінде түсіндіргеніне Будда қарсы шықпаған. Оның бұл анықтамаларға келіспейтіндігі белгілі. Алайда Тәңірді жоқ деп қарсы шыққан жері де жоқ. Буддистер бойынша осыншама ұзақ уақыттар бойы бар болып келген әлемнің қалай жаратылғандығы адамның білімінің, түсіне алу қабілетенің жетпейтіндігі. Адамның міндеті рухани кемелдену, жаман мінез-құлықтан арылу, қиыншылықтарға себеп болатын ашкөздіктен, ренкарнация шеңберінен құтылуы керек. 
 
Буддизмнің басты сендіргені, адам мен ақиқат арасында өмірдің ауырпалықтарға толы екендігі. Төрт қасиетті ең басты шындық Будданың құтқарылу жөніндегі уағыздарының негізін құрайды:  
 
1. Адам болмысының мәні – бейнет, азап, қиыншылық, жамандық және қанағатсыздық (дуккха). Туылу, ауру, қарттық пен өлім – бәрі азапқа жатады. 
 
2. Азап шегудің басты себептері – қалау, құштарлық пен ашкөздік. Ал бұлар жаңа «кармаға» және «эменацияға», жаңа ренкарнацияға, өлімге жол ашады.  
 
3. Азап шегушілікке тоқтау салу керек. Үнемі қайталанып келе беретін кезеңдерден құтылудың бірден-бір жолы – нирвана (ниббана). 
 
4. Азаттыққа, жаңа өмірге, нирванаға жете білу керек. 
 
Будда болу үшін сегіз түрлі жолдан өту керек. Бұл сегіз түрлі жолдың жүзеге асу үшін біріншіден қасиетті шындықтың санаға жетуі, екіншіден түсінілуі, үшіншіден жүзеге асыру жолдарын қарастыруы керек. Алғашқы үш қасиетті шындық Будданың уағызының пәлсапалық жағын қамтиды. Ал, төртінші қасиетті шындық буддизмнің этикалық-моральдық принципін, халыққа көзқарасын, қысқасы, діни болмысының ерекшелігін қамтиды.  
 
Будда ведалардың беделін және ведик құрбандық жүйесін, адамның өз-өзіне зұлымдық етуін, (йога және соған ұқсас жолдармен) жеке дара рухты, монастырдағы касталық бөлінушілікті жоққа шығарып, брахмандар көңіл аударған метафизикалық мәселелерден аулақ болды. Бірақ Будда жалпы үнді сенімдеріне жататын карма-ренкарнация, асқан қайсарлықпен ренкарнациядан құтылу жағын қолдады. 
 
Будда доктринасының философиялық жағы пессимизмге толы еді. Өйткені ол өмірдің табиғи құбылыстарын азап, қиыншылық ретінде көретін. Одан құтылудың жолы тілек-қалаулардан, құштарлықтан, ашкөздіктен ұзақ тұру деп есептеді. Бұл негізінде упанишадтарда кездесетін өмір туралы көзқарасының дамыған түрі. 
 
Буддизм Үндістанның танымал алты философиялық жүйесінің бірі саналатын самкхиямен ортақ кейбір жерлері болғандықтан жүйенің буддизмнің ықпалына ұшырағандығын алға тартады. Бұл философиялық мәселелерді қоя тұрып, буддизмдегі моральдық-этика адамдарға, хайуандарға, жалпы, жаратылыс атаулыға деген сүйіспеншілік пен мейірім-шапағаттан тұрады. Міне, буддизмнің брахманизмге қарсы күш ретіндегі шынайылығы осында жатыр. Будда кезінде барлық пұттардың құлатылуын әмір еткенімен кейіннен оның мүсіндері жасалып, жұрт табына бастады. Әлемдегі ең үлкен үш діннен бұрын буддизм, соңынан христиан діні өз қатарын молайту үшін және өзге адамдар тарапынан қабыл етілуі үшін негізгі принциптерден бас тартуларына тура келді. Бұл дағдарысты тек Ислам діні ғана айналып өтті. Ислам діні жайылу жолында мұндай бассыздыққа салынбады. Қайта Исламның жайылуы өзіндік ерекшеліктерінің мықты сақталуының арқасында болды. 
 
Буддизмде философиялық-теологиялық бір әрекет, бір ағым, бір тариқат ретінде қарайтындар болса да, бұл жүйеде барлық мәселелерді келісімге әкелетін жері болуымен қатар, оның құрушысы, қасиетті кітабы, сенім негіздері, бөлек жамағаты, ғибадатханалары, өзіне тән ерекшеліктерінен де басқа бір дін ретінде бағалайды. 

Дiни қызмет және дiни бiрлестiктер туралы 
 
Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 11 қазандағы № 483-IV Заңы 
 
 
 
"Егемен Қазақстан" 2011 жылғы 15 қазандағы № 497-500 (26892); "Казахстанская правда" от 15.10.2011 г., № 330-331 (26721-26722); Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 2011 ж., № 17 (2594), 135-құжат 
 
Қолданушылар назарына! 
 
Қолданушыларға ыңғайлы болуы үшiн РҚАО мазмұнды жасады. 
 
МАЗМҰНЫ 
 
РҚАО-ның ескертпесi! 
ҚР Заңының қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн 25-баптан қараңыз. 
 
Осы Заң Қазақстан Республикасының өзiн демократиялық, зайырлы мемлекет ретiнде орнықтыратынын, әркiмнiң ар-ождан бостандығы құқығын растайтынын, әркiмнiң дiни нанымына қарамастан тең құқылы болуына кепiлдiк беретiнiн, ханафи бағытындағы исламның және православиелiк христиандықтың халықтың мәдениетiнiң дамуы мен рухани өмiрiндегi тарихи рөлiн танитынын, Қазақстан халқының рухани мұрасымен үйлесетiн басқа да дiндердi құрметтейтiнiн, конфессияаралық келiсiмнiң, дiни тағаттылықтың және азаматтардың дiни нанымдарын құрметтеудiң маңыздылығын танитынын негiзге алады. 
 
1-тарау. ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР 
 
1-бап. Осы Заңда пайдаланылатын негiзгi ұғымдар 
 
Осы Заңда мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады: 
1) ғибадат үйi (ғимараты) – құдайға құлшылық етуге, дұға оқылатын және дiни жиналыстарға, дiни тәу етуге (мiнажат етуге) арналған орын; 
2) дiни қызмет – дiндарлардың дiни қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған қызмет; 
3) дiни қызметшi – дiни, уағыздаушылық қызметке тиiстi дiни бiрлестiк уәкiлеттiк берген адам; 
4) дiни бiрлестiк – Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдардың өз мүдделерiнiң ортақтығы негiзiнде дiни қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде белгiленген тәртiппен бiрiккен ерiктi бiрлестiгi; 
5) миссионерлiк қызмет – Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдiктердiң, азаматтығы жоқ адамдардың, Қазақстан Республикасында тiркелген дiни бiрлестiктердiң атынан Қазақстан Республикасының аумағында дiни iлiмдi таратуға бағытталған қызметi; 
6) уәкiлеттi орган – дiни қызмет саласындағы мемлекеттiк реттеудi жүзеге асыратын мемлекеттiк орган. 
 
2-бап. Қазақстан Республикасының дiни қызмет және дiни бiрлестiктер туралы заңнамасы 
 
1. Қазақстан Республикасының дiни қызмет және дiни бiрлестiктер туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк-құқықтық актiлерiнен тұрады. 
2. Eгep Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Заңда көзделгеннен өзгеше қағидалар белгiленген болса, онда халықаралық шарттың нормалары қолданылады. 
 
3-бап. Мемлекет және дiн 
 
1. Мемлекет дiн мен дiни бiрлестiктерден бөлiнген. 
2. Дiни бiрлестiктер және Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар дiнге көзқарасына қарамастан заң алдында тең. 
3. Ешбiр дiн мемлекеттiк немесе мiндеттi дiн ретiнде белгiленбейдi. 
4. Дiни бiлiм беру ұйымдарын қоспағанда, Қазақстан Республикасында бiлiм беру мен тәрбиелеу жүйесi дiн мен дiни бiрлестiктерден бөлiнген және зайырлы сипатта болады. 
5. Заңды дiни қызметке кедергi келтiруге, жеке тұлғалардың дiнге көзқарасы себептерi бойынша азаматтық құқықтарының бұзылуына немесе олардың дiни сезiмдерiн қорлауға, қандай да бiр дiндi ұстанушылар қастерлейтiн заттарды, құрылыстар мен орындарды бүлдiруге жол берiлмейдi. 
6. Әркiм Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес дiни немесе өзге де нанымдарды ұстануға, оларды таратуға, дiни бiрлестiктердiң қызметiне қатысуға және миссионерлiк қызметпен айналысуға құқылы. 
7. Ешкiмнiң де өз дiни нанымдары себептерi бойынша Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарында көзделген мiндеттерiн атқарудан бас тартуға құқығы жоқ. 
Дiни қызметшiлер, миссионерлер, дiни бiрлестiктердiң басшылары немесе қатысушылары (мүшелерi) болып табылатын Қазақстан Республикасының азаматтары саяси өмiрге Қазақстан Республикасының барлық азаматтарымен бiрдей тек өз атынан ғана қатыса алады. 
8. Дiн мен дiни бiрлестiктердiң мемлекеттен бөлiну қағидатына сәйкес мемлекет: 
1) Қазақстан Республикасы азаматының, шетелдiк пен азаматтығы жоқ адамның дiнге және ұстанатын дiнiне өз көзқарасын айқындауына, ата-аналардың немесе балалардың өзге де заңды өкiлдерiнiң балаларды өз нанымдарына сәйкес тәрбиелеуiне, мұндай тәрбиелеу баланың өмiрi мен денсаулығына қатер төндiрген, оның құқықтарына қысым жасаған және жауапкершiлiгiн шектеген, сондай-ақ Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысына, егемендiгiне және аумақтық тұтастығына қарсы бағытталған жағдайларды қоспағанда, араласпайды; 
2) дiни бiрлестiктерге мемлекеттiк органдардың функцияларын орындауды жүктемейдi; 
3) егер дiни бiрлестiктердiң қызметi Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмесе, дiни бiрлестiктердiң қызметiне араласпайды; 
4) дiн ұстанатын және оны ұстанбайтын Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар арасында, сондай-ақ әртүрлi дiни бiрлестiктер арасында өзара төзушiлiк пен құрметтеу қатынастарын орнатуға жәрдемдеседi. 
9. Дiн мен дiни бiрлестiктердiң мемлекеттен бөлiну қағидатына сәйкес дiни бiрлестiктер: 
1) мемлекеттiк органдардың функцияларын орындамайды және олардың қызметiне араласпайды; 
2) саяси партиялардың қызметiне қатыспайды, оларға қаржылық қолдау көрсетпейдi, саяси қызметпен айналыспайды; 
3) Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын сақтауға мiндеттi. 
10. Дiни негiздегi партиялардың қызметiне, мақсаттары мен iс-әрекетi мемлекетте бiр дiннiң үстемдiгiн орнықтыруға, оның iшiнде зорлық-зомбылықпен немесе зорлық-зомбылыққа үндеумен және өзге де құқыққа қарсы iс-әрекеттермен байланысты дiни өшпендiлiктi немесе алауыздықты қоздыруға бағытталған дiни бiрлестiктер құруға және олардың қызметiне тыйым салынады. 
11. Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен тiркелмеген дiни бiрлестiктердiң қызметiне, сол сияқты Қазақстан Республикасының азаматтарын, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдарды дiнге көзқарасын айқындауда, дiни бiрлестiктердiң қызметiне, дiни жораларға және (немесе) дiндi оқып-үйренуге қатысуына немесе қатыспауына қандай да бiр мәжбүрлеуге жол берiлмейдi. 
12. Қазақстан Республикасының азаматтарына, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдарға зорлық-зомбылық көрсетумен немесе олардың денсаулығына өзге де зиян келтiрумен не ерлi-зайыптылардың некесiн бұзумен (отбасының бұзылуымен) немесе туыстық қарым-қатынастарды тоқтатумен, имандылыққа нұқсан келтiрумен, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзумен, азаматтарды Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарында көзделген мiндеттерiн атқарудан бас тартуға түрткi болумен және Қазақстан Республикасының заңнамасын өзге де бұзушылықпен ұштасатын дiни бiрлестiктер қызметiне жол берiлмейдi. 
13. Қазақстан Республикасының азаматтарын, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдарды, оның iшiнде қайырымдылық қызмет арқылы және (немесе) олардың дiни бiрлестiктерден шығуына кедергi келтiретiн, оның iшiнде Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдардың материалдық немесе өзге де тәуелдiлiгiн пайдалана отырып бопсалау, күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту жолымен не алдау жолымен өз қызметiне мәжбүрлеп тартатын дiни бiрлестiктердiң қызметiне жол берiлмейдi. 
14. Дiни бiрлестiктiң қатысушыларын (мүшелерiн) және дiн ұстанушыларын дiни бiрлестiктiң, оның басшылары мен басқа да қатысушыларының (мүшелерiнiң) пайдасына өздерiне тиесiлi мүлкiн иелiктен шығаруға мәжбүрлеуге жол берiлмейдi. 
15. Дiндi және дiни көзқарастарды пайдалана отырып, мемлекеттiк органдардың қызметiне қасақана iрiткi салуға, олардың үздiксiз жұмыс iстеуiнiң бұзылуына, елдегi басқарушылық деңгейiн төмендетуге әкеп соғатын шешiмдердi қабылдауға және iс-әрекеттер жасауға жол берiлмейдi. 
16. Дiни бiрлестiктiң басшысы кәмелетке толмағандардың ата-анасының бiреуi немесе оның өзге де заңды өкiлдерi қарсылық бiлдiрген кезде кәмелетке толмағандарды дiни бiрлестiктiң қызметiне тартуға және (немесе) қатыстыруға жол бермеу шараларын қолдануға мiндеттi. 
 
2-тарау. ДIНИ ҚЫЗМЕТ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ 
 
4-бап. Уәкiлеттi органның құзыретi 
 
Уәкiлеттi орган: 
1) дiни бiрлестiктермен өзара iс-қимыл саласындағы мемлекеттiк саясаттың негiзгi бағыттарын қалыптастыруға және iске асыруға қатысады; 
2) Қазақстан Республикасының аумағында құрылған дiни бiрлестiктердiң, миссионерлердiң, дiни бiлiм беру ұйымдарының қызметiн зерделеп, оған талдау жүргiзедi; 
3) өз құзыретiне жататын мәселелер бойынша түсiндiру жұмыстарын жүзеге асыруды қамтамасыз етедi; 
4) Қазақстан Республикасының дiни қызмет және дiни бiрлестiктер туралы заңнамасын жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар әзiрлейдi; 
5) дiни қызмет және дiни бiрлестiктермен өзара iс-қимыл мәселелерi бойынша облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жергiлiктi атқарушы органдарының қызметiн үйлестiредi; 
6) дiнтану сараптамалары және дiни бiрлестiктердi құруға бастамашы азаматтар тiзiмдерiне тексеру жүргiзiлуiн қамтамасыз етедi; 
7) жеке және заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының дiни қызмет және дiни бiрлестiктер туралы заңнамасын бұзушылықтарға қатысты өтiнiштерiн қарайды; 
8) шет мемлекеттердiң дiни қызмет саласындағы уәкiлеттi органдарымен ынтымақтастықты ұйымдастырады және жүзеге асырады; 
9) республика аумағындағы шетелдiк дiни бiрлестiктердiң қызметiне, шетелдiк дiни орталықтардың Қазақстан Республикасындағы дiни бiрлестiктер басшыларын тағайындауына келiсiм бiлдiредi; 
10) осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында, Қазақстан Республикасы Президентiнiң және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң актiлерiнде көзделген өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады. 
 
5-бап. Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жергiлiктi атқарушы органдарының дiни қызмет және дiни бiрлестiктермен өзара iс-қимыл мәселелерi бойынша құзыретi 
 
Дiни қызмет және дiни бiрлестiктермен өзара iс-қимыл мәселелерi бойынша облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жергiлiктi атқарушы органдары: 
1) өңiрдегi дiни ахуалға зерделеу және талдау жүргiзедi; 
2) уәкiлеттi органға Қазақстан Республикасының дiни қызмет және дiни бiрлестiктер туралы заңнамасын жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар енгiзедi; 
3) жергiлiктi деңгейде өз құзыретiне жататын мәселелер бойынша түсiндiру жұмыстарын жүргiзедi; 
4) дiни әдебиеттi және дiни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдарды, дiни мақсаттағы заттарды тарату үшiн арнайы тұрақты үй-жайлардың орналастырылуын бекiтедi, сондай-ақ ғибадат үйлерiнен (ғимараттарынан) тыс жерлерде дiни жораларды өткiзуге арналған үй-жайлардың орналастырылуын келiседi; 
5) уәкiлеттi органмен келiсе отырып, ғибадат үйлерiн (ғимараттарын) салу туралы, олардың орналасатын жерiн анықтау, сондай-ақ үйлердi (ғимараттарды) ғибадат үйлерi (ғимараттары) етiп қайта бейiндеу (функционалдық мақсатын өзгерту) туралы шешiмдер қабылдайды; 
6) жергiлiктi мемлекеттiк басқару мүддесiнде Қазақстан Республикасының заңнамасы жергiлiктi атқарушы органдарға жүктейтiн өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады. 
 
6-бап. Дiнтану сараптамасы 
 
1. Уәкiлеттi орган мынадай негiздер бойынша дiнтану сараптамасын жүргiзудi қамтамасыз етедi: 
1) жеке және (немесе) заңды тұлғалардың уәкiлеттi органға өтiнiштерi; 
2) Қазақстан Республикасы ұйымдарының кiтапхана қорларына, сондай-ақ уәкiлеттi органға дiни әдебиеттiң, дiни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдардың келiп түсуi; 
3) жеке тұлғалардың миссионер ретiнде тiркеу және дiни бiрлестiктердi тiркеу туралы өтiнiшi; 
4) жеке өзi пайдалануға арналған материалдарды қоспағанда, дiни мазмұндағы ақпараттық материалдардың әкелiнуi; 
5) уәкiлеттi орган басшысының бұйрығы. 
2. Құрылтай құжаттары, сондай-ақ дiни мазмұндағы басқа да құжаттар, дiни бiлiм беру бағдарламалары, дiни мазмұндағы ақпараттық материалдар мен дiни мақсаттағы заттар дiнтану сараптамасы объектiлерiне жатады. 
3. Дiнтану сараптамасын дiнтану саласында арнайы бiлiмi бар адамдар, қажет болған жағдайда мемлекеттiк органдардың өкiлдерiн және өзге де мамандарды тарта отырып, жүргiзедi. 
4. Дiнтану сараптамасын жүргiзу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды. 
 
3-тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДIНИ ҚЫЗМЕТ 
 
7-бап. Дiни жоралар мен рәсiмдер 
 
1. Дiни бiрлестiктер құлшылық ету орындарын ұстауға құқылы. 
2. Құдайға құлшылық ету, дiни жоралар, рәсiмдер және (немесе) жиналыстар ғибадат үйлерiнде (ғимараттарында) және оларға бөлiнген аумақта, құлшылық ету орындарында, дiни бiрлестiктер мекемелерi мен үй-жайларында, зираттар мен крематорийлерде, жақын жерде тұратын адамдардың құқықтары мен мүдделерi сақталған жағдайда тұрғын жайларда, қажет болған кезде қоғамдық тамақтандыру объектiлерiнде бөгетсiз жүргiзiледi (жасалады). Өзге жағдайларда дiни iс-шаралар Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен жүзеге асырылады. 
3. Құдайға құлшылық етудi, дiни жораларды, рәсiмдердi және (немесе) жиналыстарды өткiзуге (жасауға), сондай-ақ миссионерлiк қызметтi жүзеге асыруға: 
1) осы баптың 2 және 4-тармақтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың 
2) Қарулы Күштердiң, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың, сот және құқық қорғау органдарының, қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз етумен, жеке тұлғалардың өмiрi мен денсаулығын қорғаумен байланысты басқа да қызметтердiң 
3) дiни бiлiм беру ұйымдарын қоспағанда, бiлiм беру ұйымдарының аумағында және ғимараттарында жол берiлмейдi. 
4. Қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететiн арнайы мекемелерде ұсталатын, жазаны орындайтын мекемелерде отырған, қарттар мен мүгедектерге арналған интернат-үйлерде әлеуметтiк қызмет көрсетуден өтетiн, стационарлық көмек көрсететiн денсаулық сақтау ұйымдарының емделушiлерi болып табылатын адамдарға олардың немесе олардың туысқандарының тiлегi бойынша салт жораларының қажеттiлiгi жағдайында Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен тiркелген дiни бiрлестiктердiң дiни қызметшiлерi шақырылады. Бұл ретте дiни жораларды, рәсiмдердi және (немесе) жиналыстарды өткiзу аталған ұйымдардың қызметiне кедергi келтiрмеуге, басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн бұзбауға тиiс. 
 
8-бап. Миссионерлiк қызмет 
 
1. Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар миссионерлiк қызметтi тiркеуден өткеннен кейiн жүзеге асырады. 
2. Миссионерлiк қызметтi жүзеге асыратын адамдарды тiркеудi уәкiлеттi органның аумақтық бөлiмшелерi құжаттар ұсынылған күннен бастап күнтiзбелiк отыз күннен аспайтын мерзiмде жүргiзедi. Миссионер ұсынған материалдар бойынша қорытынды алу үшiн дiнтану сараптамасын жүргiзу кезiнде тiркеу мерзiмi тоқтатыла тұрады. 
3. Қазақстан Республикасының аумағындағы миссионерлер уәкiлеттi органның аумақтық бөлiмшелерiнде жыл сайын қайта тiркеуден өтуге мiндеттi. 
4. Миссионерлер тiркелу үшiн уәкiлеттi органның аумақтық бөлiмшелерiне мынадай құжаттар мен материалдарды: 
1) паспортының немесе жеке куәлiгiнiң көшiрмесiн; 
2) миссионерлiк қызмет аумағы мен мерзiмi көрсетiлген өтiнiштi; 
3) дiни бiрлестiктiң атынан миссионерлiк қызметтi жүзеге асыру құқығына дiни бiрлестiк берген құжатты; 
4) миссионер өкiлi болып табылатын дiни бiрлестiктi Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiркеу туралы куәлiктiң және оның жарғысының көшiрмесiн; 
5) миссионерлiк қызметке арналған дiни әдебиеттi, дiни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдарды, дiни мақсаттағы заттарды ұсынады. 
Қазақстан Республикасындағы шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар миссионер ретiнде тiркелу үшiн уәкiлеттi органның аумақтық бөлiмшелерiне мынадай құжаттарды: 
1) миссионер оның атынан өкiлдiк ететiн дiни бiрлестiктiң шет мемлекеттiң заңнамасы бойынша ресми тiркелгендiгiн куәландыратын заңдастырылған немесе апостиль қойылған құжатты; 
2) Қазақстан Республикасында тiркелген дiни бiрлестiктiң шақыруын қосымша ұсынады. 
Шет мемлекеттер берген құжаттардың қазақ және орыс тiлдерiне аудармасының дұрыстығы Қазақстан Республикасында нотариат куәландырған және аударманы жүзеге асырған аудармашы қолының түпнұсқалығы Қазақстан Республикасында нотариат куәландырған түрiнде табыс етiледi. 
5. Миссионер ретiнде тiркеуден өту үшiн құжаттар ұсынған Қазақстан Республикасының азаматтарын, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдарды дiнтану сараптамасының терiс қорытындысы негiзiнде, сондай-ақ, егер оның миссионерлiк қызметi конституциялық құрылысқа, қоғамдық тәртiпке, адамның құқықтары мен бостандығына, халықтың денсаулығы мен имандылығына қатер төндiретiн болса, тiркеуден бас тартылады. 
6. Миссионерлердiң дiни мазмұндағы материалдарды және дiни мақсаттағы заттарды пайдалануына дiнтану сараптамасының оң қорытындысын алғаннан кейiн ғана жол берiледi. 
7. Миссионерлiк қызметтi тiркеусiз жүзеге асыруға тыйым салынады. 
 
9-бап. Дiни әдебиет және дiни мақсаттағы заттар 
 
1. Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар, дiни бiрлестiктер өздерiнiң қалауы бойынша дiни әдебиеттi, дiни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдарды, дiни мақсаттағы заттарды сатып алуға және пайдалануға құқылы. 
2. Дiни әдебиеттi, дiни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдарды, дiни мақсаттағы заттарды тек қана ғибадат үйлерiнде (ғимараттарында), дiни бiлiм беру ұйымдарында, сондай-ақ облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жергiлiктi атқарушы органдары арнайы белгiлеген тұрақты үй-жайларда таратуға жол берiледi. 
3. Жеке пайдалануға арналғандарын қоспағанда, Қазақстан Республикасының аумағына дiни мазмұндағы ақпараттық материалдарды әкелудi тiркелген дiни бiрлестiктер ғана дiнтану сараптамасының оң қорытындысын алғаннан кейiн жүзеге асырады. 
4. Дiни бiрлестiк шығаратын және (немесе) тарататын дiни әдебиетте және дiни мазмұндағы басқа да ақпараттық материалдарда дiни бiрлестiктiң толық атауы болуға тиiс. 
 
10-бап. Қайырымдылық қызметi 
 
1. Дiни бiрлестiктер қайырымдылық қызметiн жүзеге асыруға және қайырымдылық ұйымдарын ашуға құқылы. 
2. Қайырымдылықты жүзеге асыру кезiнде дiни қызметке тарту мақсатында Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдардың материалдық тәуелдiлiгiн (мұқтаждығын) пайдалануға жол берiлмейдi. 
 
11-бап. Дiнге сенушiлердiң және дiни бiрлестiктердiң халықаралық байланыстары мен қарым-қатынастары 
 
1. Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдiктер, азаматтығы жоқ адамдар мен дiни бiрлестiктер олардың мiнажат етуге, жиналыстар мен басқа да дiни iс-шараларға қатысу үшiн шетелге шығып тұруын қоса алғанда, халықаралық байланыстар мен жеке қарым-қатынас орнатуға және қатынастарын үзбеуге құқылы. 
2. Дiни бiрлестiктер дiни бiлiм беру ұйымдарында оқыту үшiн шетелге Қазақстан Республикасының азаматтарын жiбере алады және  
Қазақстан Республикасының аумағындағы дiни бiлiм беру ұйымдарында оқыту үшiн шетелдiктердi, азаматтығы жоқ адамдарды қабылдай алады. 
 
4-тарау. ДIНИ БIРЛЕСТIКТЕРДI ҚҰРУ, МЕМЛЕКЕТТIК ТIРКЕУ, ҚАЙТА ҰЙЫМДАСТЫРУ, ТАРАТУ 
 
12-бап. Дiни бiрлестiктердiң мәртебесi 
 
1. Қазақстан Республикасында: жергiлiктi, өңiрлiк және республикалық мәртебесi бар дiни бiрлестiктер құрылуы және әрекет етуi мүмкiн. 
2. Қазақстан Республикасының кемiнде елу азаматының бастамасы бойынша құрылған, бiр облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың шегiнде әрекет ететiн дiни бiрлестiк жергiлiктi дiни бiрлестiк болып танылады. 
3. Кемiнде екi облыстан, республикалық маңызы бар қалалардан және астанадан өкiлдiк ететiн, олардың әрқайсысынан Қазақстан Республикасының кемiнде екi жүз елу азаматы бар екi және одан да көп жергiлiктi дiни бiрлестiктердiң қатысушылары (мүшелерi) болып табылатын, Қазақстан Республикасының кемiнде бес жүз азаматының бастамасы бойынша құрылған дiни бiрлестiк өңiрлiк дiни бiрлестiк болып танылады. 
Өңiрлiк дiни бiрлестiктер осы жергiлiктi дiни бiрлестiктердiң қызметi аумағының шегiнде құрылып, өз қызметiн жүзеге асырады. 
4. Барлық облыстардан, республикалық маңызы бар қалалардан және астанадан өкiлдiк ететiн, Қазақстан Республикасының кемiнде бес мың азаматының бастамасы бойынша құрылған, олардың әрқайсысында Қазақстан Республикасының кемiнде үш жүз азаматы бар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының барлық аумағында өз құрылымдық бөлiмшелерi (филиалдары мен өкiлдiктерi) бар дiни бiрлестiк республикалық дiни бiрлестiк болып танылады. 
 
13-бап. Дiни бiрлестiктердi құру 
 
1. Дiни бiрлестiк он сегiз жасқа толған, құрылтай жиналысын (съезiн, конференциясын) шақыратын Қазақстан Республикасы азаматтарының бастамасы бойынша құрылады, онда дiни бiрлестiктi құру, оның атауы, жарғысы туралы шешiмдер қабылданады және оның басшылық органдары құрылады. Азаматтар құрылтай жиналысына (съезiне, конференциясына) өз еркi бойынша жеке түрде қатысады. 
2. Дiни бiрлестiктiң мынадай белгiлерi: 
1) ортақ дiни iлiмi; 
2) дiни жораларды, рәсiмдер мен уағыздарды орындау; 
3) өз қатысушыларын (мүшелерiн) және дiн ұстанушыларын дiнге тәрбиелеу; 
4) қызметiнiң дiни бағыты болуға тиiс. 
3. Республикалық дiни бiрлестiктер мен өңiрлiк дiни бiрлестiктер өз жарғыларына сәйкес дiни қызметшiлер даярлаудың кәсiптiк оқу бағдарламаларын iске асыратын мекемелер нысанында дiни бiлiм беру ұйымдарын құруға құқылы. 
4. Дiни бiлiм беру ұйымдарын қоспағанда, дiни бiрлестiктен басқа өзгеше ұйымдық-құқықтық нысанда дiни қызметпен айналысатын заңды тұлғаларды құруға және олардың қызметiне жол берiлмейдi. 
5. Мемлекеттiк органдарда, ұйымдар мен мекемелерде, бiлiм беру және денсаулық сақтау ұйымдарында дiни бiрлестiктердiң ұйымдық құрылымдарын құруға жол берiлмейдi. 
 
14-бап. Дiни бiрлестiктiң атауы 
 
1. Дiни бiрлестiктiң атауы ұстанатын дiнi мен мәртебесiн қамтуға тиiс. 
2. Толық және қысқартылған атауы мен оның нышаны Қазақстан Республикасының және басқа да мемлекеттердiң мемлекеттiк рәмiздерiн, Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының, Қазақстан Республикасында тiркелген дiни бiрлестiктердiң, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзуына байланысты тыйым салынған және (немесе) таратылған дiни бiрлестiктердiң атауы мен нышанын толық немесе оның елеулi бөлiгiнде қайталамауға тиiс. 
 
15-бап. Дiни бiрлестiктердi мемлекеттiк тiркеу 
 
1. Дiни бiрлестiк оны мемлекеттiк тiркеген сәттен бастап заңды тұлғаның құқық қабiлеттiлiгiне ие болады. 
2. Республикалық дiни бiрлестiктердi және өңiрлiк дiни бiрлестiктердi мемлекеттiк тiркеудi Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгi жүзеге асырады. 
Жергiлiктi дiни бiрлестiктердi мемлекеттiк тiркеудi, филиалдар мен өкiлдiктердi есептiк тiркеудi аумақтық әдiлет органдары жүзеге асырады. 
3. Дiни бiрлестiктi құру туралы шешiм қабылданған сәттен бастап екi ай мерзiм iшiнде тiркелу үшiн тiркеушi органға өтiнiш берiледi. Өтiнiшке: 
1) дiни бiрлестiк басшысының қолы қойылған дiни бiрлестiктiң жарғысы; 
2) құрылтай жиналысының (съезiнiң, конференциясының) хаттамасы; 
3) құрылатын дiни бiрлестiктiң бастамашы азаматтарының тiркеушi орган белгiлеген нысан бойынша электрондық және қағаз жеткiзгiштердегi тiзiмi; 
4) дiни бiрлестiктiң орналасқан жерiн растайтын құжат; 
5) дiни iлiмнiң пайда болу тарихы мен негiздерiн ашып көрсететiн және осы iлiмге сәйкес келетiн дiни қызмет туралы мәлiметтер қамтылған дiни баспа материалдары; 
6) заңды тұлғаны мемлекеттiк тiркеу үшiн алымдар төлемiн растайтын құжат; 
7) дiни бiрлестiктiң басшысын сайлау туралы шешiм не шетелдiк дiни орталық басшыны тағайындаған жағдайда, уәкiлеттi органмен келiсiлгенiн растайтын құжат қоса берiледi. 
4. Өңiрлiк дiни бiрлестiктi тiркеу кезiнде тiркеушi орган белгiлеген нысан бойынша өңiрлiк дiни бiрлестiктердi құруға бастамашылық жасаған жергiлiктi дiни бiрлестiктердiң әрқайсысының қатысушыларының тiзiмi, сондай-ақ олардың жергiлiктi дiни бiрлестiктерi жарғыларының нотариат куәландырған көшiрмелерi қосымша табыс етiледi. 
5. Республикалық дiни бiрлестiктер мәртебесiн растау үшiн тiркелген күнiнен бастап бiр жыл өткенге дейiн тiркеудi жүзеге асыратын органға олардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң (филиалдары мен өкiлдiктерiнiң) аумақтық әдiлет органдарында есептiк тiркеуден өткенiн растайтын құжаттардың көшiрмелерiн ұсынуға мiндеттi. 
6. Осы баптың 5-тармағының талаптарын орындамаған жағдайда, республикалық дiни бiрлестiк Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен қайта ұйымдастырылуға немесе таратылуға жатады. 
7. Дiни бiрлестiктердi мемлекеттiк тiркеу және олардың филиалдары мен өкiлдiктерiн есептiк тiркеу, дiни бiрлестiктердi қайта тiркеу, тiркеуден бас тарту осы Заңда көзделген ерекшелiктер ескерiле отырып, «Заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу және филиалдар мен өкiлдiктердi есептiк тiркеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында көзделген тәртiппен және мерзiмде жүзеге асырылады. 
8. Мемлекеттiк тiркеудiң (қайта тiркеудiң) мерзiмiне дiнтану сараптамасын жүргiзу және дiни бiрлестiктi құруға бастамашы азаматтар тiзiмiнiң осы Заңның талаптарына сәйкестiгiн тексеру үшiн үзiлiс жасалады. 
9. Тiркеушi орган мемлекеттiк тiркеу (қайта тiркеу) мерзiмiне үзiлiс жасау туралы шешiм қабылданған күннен бастап үш жұмыс күнiнен кешiктiрмей уәкiлеттi органға дiнтану сараптамасын жүргiзу және дiни бiрлестiктер құруға бастамашы азаматтар тiзiмдерiн тексерудi ұйымдастыру үшiн қажеттi құжаттардың көшiрмелерiн жiбередi. 
10. Ұсынылған құжаттардың заңнамаға сәйкестiгiн тексерудiң, жүргiзiлген дiнтану сараптамасының, дiни бiрлестiктi құруға бастамашы азаматтардың тiзiмiн тексерудiң нәтижелерi бойынша дiни бiрлестiктi мемлекеттiк тiркеу туралы немесе мемлекеттiк тiркеуден бас тарту туралы шешiм қабылданады. 
 
16-бап. Дiни бiрлестiктiң жарғысы 
 
1. Дiни бiрлестiк өз қызметiн жарғының негiзiнде жүзеге асырады, онда мыналар: 
1) атауы, қызметiнiң мәнi мен мақсаттары; 
2) орналасқан жерi және оның шегiнде өз қызметiн жүзеге асыратын аумақ 
3) құрылымы, басқару органдарын қалыптастыру тәртiбi мен олардың құзыретi; 
4) қатысушыларының (мүшелерiнiң) құқықтары мен мiндеттерi; 
5) ұстанатын дiнi, дiни iлiмiнiң негiздерi және осы iлiмге сәйкес келетiн дiни қызметi туралы мәлiметтер; 
6) дiни бiрлестiктiң мүшесi етiп қабылдаудың және одан шығудың шарттары мен тәртiбi; 
7) мүлiктi қалыптастыру көздерi; 
8) құрылтай құжаттарына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тәртiбi; 
9) қызметiн қайта ұйымдастыру және оны тоқтату шарттары; 
10) таратылған жағдайда мүлiктi пайдалану тәртiбi; 
11) филиалдар мен өкiлдiктер туралы мәлiметтер болуға тиiс. 
2. Дiни бiрлестiктiң жарғысында оның қызметiне қатысты және Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмейтiн өзге де ережелер болуы мүмкiн. 
3. Дiни iлiм негiздерi мен дiни қызмет туралы мәлiметтерде негiзгi дiни идеялар, дiни бiрлестiк қызметiнiң нысандары, осы дiни бiрлестiк қатысушыларының (мүшелерiнiң) және басқа да адамдардың неке мен отбасына, бiлiмге, денсаулыққа көзқарасының ерекшелiктерi, оның қатысушылары (мүшелерi) мен қызметшiлерiнiң конституциялық құқықтары мен мiндеттерiн iске асыруға көзқарасы қамтылуға тиiс. 
 
17-бап. Дiни бiрлестiктi тiркеуден бас тарту 
 
1. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, сондай-ақ құрылтай құжаттарындағы және өзге де ұсынылған құжаттардағы мәлiметтер дәйексiз болса және (немесе) құрылатын бiрлестiк дiнтану сараптамасының нәтижелерi негiзiнде дiни бiрлестiк ретiнде танылмаған жағдайларда дiни бiрлестiктi мемлекеттiк тiркеуден, оның құрылымдық бөлiмшесiн (филиалы мен өкiлдiгiн) есептiк тiркеуден бас тартылады. 
2. Тiркеуден бас тартылған жағдайда сотқа шағымдануға болады. 
 
18-бап. Дiни бiрлестiктi қайта ұйымдастыру және тарату 
 
1. Дiни бiрлестiктердi қайта ұйымдастыру Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қосылу, бiрiгу, бөлiну, қайта құру және бөлiнiп шығу жолымен дiни бiрлестiктiң құрылтай құжаттары уәкiлеттiк берген органның шешiмi бойынша не сот шешiмi бойынша жүзеге асырылады. Дiни бiрлестiк тек басқа дiни бiрлестiк болып немесе жеке мекеме болып қайта құрылуы мүмкiн. Дiни бiрлестiктердi қайта ұйымдастыру нәтижесiнде құрылған ұйымдар осы Заңның талаптарына сәйкес келген жағдайда дiни бiрлестiктер ретiнде тiркелуi мүмкiн. 
2. Дiни бiрлестiктiң қызметiн тоқтата тұру және оны тарату Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен жүргiзiледi. 
 
19-бап. Мемлекет және шетелдiк дiни бiрлестiктер 
 
1. Шетелдiк дiни орталық уәкiлеттi органмен келiспей тағайындаған дiни бiрлестiк басшысының қызметiн жүзеге асыруына жол берiлмейдi. 
2. Шетелдiк дiни орталық дiни бiрлестiктiң басшысы лауазымына кандидатты келiсу үшiн уәкiлеттi органға мынадай құжаттарды: 
1) кандидат туралы, оның шетелдiк дiни орталықтағы бұрынғы қызметi туралы мәлiметтер қамтылған қолдаухатты; 
2) кандидатты Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс iстейтiн дiни бiрлестiктiң басшысы етiп тағайындау туралы шешiмдi; 
3) дiни бiрлестiктiң басшысы лауазымына кандидаттың паспортының немесе жеке куәлiгiнiң көшiрмесiн ұсынады. 
Құжаттар қазақ және орыс тiлдерiне аудармасының дұрыстығын Қазақстан Республикасында нотариат куәландырған және аударманы жүзеге асырған аудармашы қолының түпнұсқалығын Қазақстан Республикасында нотариат куәландырған түрiнде табыс етiледi. 
3. Осы баптың 2-тармағында көрсетiлген құжаттарды уәкiлеттi орган олардың ұсынылған күнiнен бастап күнтiзбелiк отыз күн iшiнде қарайды. 
4. Егер Қазақстан Республикасындағы дiни бiрлестiк басшысының қызметi конституциялық құрылысқа, қоғамдық тәртiпке, адам құқықтары мен бостандықтарына, халықтың денсаулығы мен имандылығына қатер төндiретiн болса, уәкiлеттi орган шетелдiк дiни орталықтың оны тағайындауына келiсуден бас тартады. 
 
5-тарау. ДIНИ БIРЛЕСТIКТЕРДIҢ МҮЛIКТIК ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ 
 
20-бап. Дiни бiрлестiктердiң меншiгi 
 
1. Дiни бiрлестiктердiң өз қаражаты есебiнен сатып алынған немесе жасалған, Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдардың, ұйымдардың қайырмалдықтарға берген немесе Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтiн басқа да негiздер бойынша сатып алынған мүлiкке меншiк құқығы бар. 
2. Меншiк құқығындағы жылжымайтын және жылжымалы мүлiк дiни бiрлестiктердiң меншiгi болып табылады. 
3. Қазақстан Республикасының шегiнен тыс жердегi мүлiк те дiни бiрлестiктердiң меншiгiнде болуы мүмкiн. 
4. Дiни бiрлестiктер ерiктi түрде қаржылай және басқа да қайырмалдықтар сұрауға және оларды алуға құқылы. 
5. Дiни бiрлестiктердiң меншiк құқығы заңмен қорғалады. 
 
21-бап. Мемлекеттiң, ұйымдар мен жеке тұлғалардың меншiгi болып табылатын мүлiктi пайдалану 
 
1. Дiни бiрлестiктер өздерiне шарттық негiзде берiлген үйлердi, аумақты және мүлiктi пайдалануға құқылы. 
2. Дiни мақсаттағы тарих және мәдениет ескерткiштерi дiни бiрлестiктердiң пайдалануына Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес берiлуi мүмкiн. 
 
22-бап. Таратылған дiни бiрлестiктiң мүлкiне иелiк ету