Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл нормасында қолданылуы

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік  университеті

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл 

нормасында  қолданылуы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ғылыми жетекші:     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасы

Шымкент – 2006ж.

 

 

 

Зерттеу жұмысының  нысанасы - оқушылардың тілі және лексикалық құралдарды пайдалану тәжірибесі.

 

Зерттеу жұмысының  мақсаты – лексикалық құралдардың сөйлеу әрекетіндегі қолданылу ерекшеліктерін анықтау.

Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеудің ғылыми теориялық негіздерін сараптау, ой қорыту, жалпылау әдістері мен бақылау, салыстыру, жинақтау және талдау әдістері болды.

Зерттеу жұмысының  ғылыми жаңалығы.

 

- оқушылардың сөздік қорының  лингвистикалық, психологиялық ғылыми  әдебиеттер арқылы анықталды;

- сөздік қордың өсуіне негіз  болатын лексикалық нормаларды  және оған қойылатын талаптарды  белгіленді.

 

 

 

Зерттеудің ғылыми теориялық және практикалық мәні. Жұмыс нәтижелері лингвистикалық теория мен әдеби тіл нормаларын зерттеуге, зерттеу нәтижелерін жалпы білім беретін мектептердегі оқулық, оқу құралдарын жазуға пайдалануға болады.

 

Диссертацияның құрылымы мен мазмұны. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, көлемі -  91    бет.                      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                  

Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................3

1-тарау. Лексика және оның  қатысымда қолданылуының ғылыми-теориялық негіздері.

1.1. Тіл және сөйлеу, сөз қолдану  мәдениеті........................................................5

1.2. Лексикалық норма және оның  қолданылу аясы..........................................25

 

2-тарау. Сөз қолдану мәдениеті.

2.1. Сөздің қолданылу ерекшеліктері.................................................................33

2.2. Тілдің лексика-фразеологиялық  тіркестердің сөйлеудегі (жазудағы  қолданысы)............................................................................................................41

2.3. Сөйлеуде көркемдегіш және  бейнелегіш құралдарды пайдалану............46

2.4. Сөздердің сөз тіркесі мен  сөйлемдерде қолданылу ерекшеліктері,  грамматикалық норма..........................................................................................49

2.5. Жазба жұмыстарда болатын  қателер және олардың жіктелуі..................77

 

Қорытынды...........................................................................................................86

 

Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі..................................................................90

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                               

                                         

 

 

Кіріспе

 

      Зерттеудің өзектілігі. Қазір тілді оқыту саласында әдіскерлердің айрықша назар аударатын мәселесі – тілді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту мәселесі. Бұл міндет әсіресе, мектеп жасындағы балаларға қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан оқытудың мәселесі күн тәртібінде тұр. Бұл ретте оқушылардың тек сөйлемді дұрыс құрастыру жайы ғана емес, алған білімдерін, меңгерген сөздік қорларын қарым-қатынас негізінде әртүрлі жағдайларда пайдалана білу мүмкіндігі ескерілуі тиіс. Қазіргі кезде мектеп оқушылары да, қарым-қатынаста өз ойын түсінікті айтып жеткізумен бірге сауатты, дұрыс жаза білуге ерекше мән беріле бастады.

           «Қазақстан  Республикасы жалпы орта білім  берудің мемлекеттік жалпыға  бірдей стандартында» «сөйлеуге  сай сөз қолдану іскерліктерін  игерту» деген міндеттер қояды  [1,8]. Ал оның дайындық деңгейіне лексика бойынша мынадай талаптар қойылады. «Лексикалық терминдерді дұрыс ажыратып, орынды қолдана білу; сөздердің тура және ауыспалы мағынасының айырмашылығын білу; омонимдер, синонимдер, көп мағыналы сөздердің ерекшелігін білу» [1,14].

           Орта  мектепте меңгерілуге тиісті  лексиканың көлемі лексикалық  білім берумен анықталады. 5-10-сыныптарда  бағдарлама мынадай талаптар  қойған [2,6]: «Белгілі бір мәтін мазмұнын айтқызу немесе оған пікір айттыру. Баяндау, сипаттау, пікір айту жолдарымен және түрлі стильде ауызша, жазбаша ойын жеткізе білуге дағдыландыру». Мектеп бағдарламасы бұл талаптарға байланысты лексиканы оқыту барысындағы икемділік пен дағдылары анықтайды. Мектеп оқушыларының лексикадан мынадай икемділік пен дағдысын қалыптастыруды талап етеді: «Тіл дамыту жұмысын жүргізгенде оқушылар сөздік қорын молайту, сөздерді, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс құрай білуге үйрету» деумен бірге, сөйлем құрағанда айтылмақшы ойына байланысты синоним сөздерді таңдау, сөздік жұмыстарды жүргізуді ескертеді .

           Лексикалық  білім беру мен оның қатысымдық  мақсатта қолданылуын дамытудың  екінші бір мәселесі – сөзді  орынды қолдана білуге баулу,  тіл мәдениетін арттыру. Ол  оқытуда сөздерді дұрыс тіркестіре  білу дағдысымен анықталады. Сөздерді дұрыс тіркестіре білу сөз мағынасымен байланысты және ол тек мағына ғана емес, тілдің грамматикалық заңдылығына да негізделеді. Демек, баланың тілін дамытудағы лексикалық тақырыптарды таңдау қатысымдық әрекет мақсатымен байланысты болып, лексикалық норманы игеруге негізделеді.

сөздің қолданылуы туралы білім, білік дағдыларын  қалыптастыру мына жүйеде жүргізу тиімді болып  есептеледі.

       Оқушылардың  бұл секілді тілдік қателерін  болдырмау үшін, қазақ тілі пәніндегі  тіл мәдениетін оқытуға арналған материалдармен бірге лексикалық білімдерін еске түсіріп жаттығулар жүргізіледі. Атап айтқанда, сөздің мағынасы бойынша жұмыс; сөздердің көркемдегіш құралдары бойынша жұмыс; сөздердің нормалануы туралы түсінігін жетілдіру екендігі ескеріле отырып, диссертациялық жұмыстың тақырыбы қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

 

Зерттеу жұмысының  нысанасы - оқушылардың тілі және лексикалық құралдарды пайдалану тәжірибесі.

 

Зерттеу жұмысының  мақсаты – лексикалық құралдардың сөйлеу әрекетіндегі қолданылу ерекшеліктерін анықтау.

 

Зерттеу жұмысының  міндеттері:

1. Оқушылардың сөздік қорының лингвистикалық, психологиялық ғылыми әдебиеттер арқылы анықтау;
2. Сөздік қордың өсуіне негіз болатын лексикалық нормаларды және оған қойылатын талаптарды белгілеу.

 

Зерттеудің әдіснамалық  негізі – ғалымдардың әдеби тіл нормалары мен сөз мәдениетіне қатысты тұжырымдары, тіл туралы заң, ереже, қағидалар болып табылады.

 

Зерттеудің әдістері. Зерттеудің ғылыми теориялық негіздерін сараптау, ой қорыту, жалпылау әдістері мен бақылау, салыстыру, жинақтау және талдау әдістері болды.

 

Зерттеудің ғылыми теориялық және практикалық мәні. Жұмыс нәтижелері лингвистикалық теория мен әдеби тіл нормаларын зерттеуге, зерттеу нәтижелерін жалпы білім беретін мектептердегі оқулық, оқу құралдарын жазуға пайдалануға боады.

 

Диссертацияның құрылымы мен мазмұны. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, көлемі -   92   бет.                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                            1- тарау

Лексика және оның қатысымда қолданылуының ғылыми- теориялық

негіздері

 

1.1.Тіл және  сөйлеу, сөз қолдану мәдениеті

 

           Тіл туралы ғылымның өзіндік  нысандарына сай орныққан жүйе, ережелері бар. Соның бірі ана тіліміздің әр алуан жақтарын қамтитын «Тіл мәдениеті» атты білім саласы. Орфоэпия дыбыс сазы мен әдеби тілдің дауыс ырғағын тексереді, орфография емле ережелерін, пунктуация тыныс белгілерін, стилистика сөз тіркесі заңдарын, жатық сөйлеу, сөз толғау тәсілдерін зерттейді. Ал тіл мәдениетінің нысаны не деген мәселе жалпы тіл ғылымында анық белгіленбей келеді.

Н.А.Купина сөйлеуге үйрету үдерісінде ең маңызды орын алатын материал – лексика деп есептейді [3,118]. Белгілі бір тілді меңгеру үшін лексиканы оқытудың өзіндік ерекшелігі бар. Адам қай тілде сөйлегісі келсе де, сөздік қордан өзіне қажетті лексикалық тұлғаларды білмесе, біріншіден, айтайын деген ойын жеткізе алмайды, екіншіден, басқа біреудің айтқан сөзін, ойын түсінбейді. Демек, адам сөйлесу, пікірлесу үшін тілдік қолданысқа керекті лексикалық құралдарды үйренбесе, тілдік қатынас та жүзеге аспайды.

           Сөз мағынасын, мәнін игеру  арқылы баланың ұғымы да кеңейеді. Сол мағына ұғымдарды бір-бірімен  байланыстырып, қарым-қатынасқа  түсіру арқылы ойы дамиды. Соның нәтижесінде, өз ойына байланысты сөздерді лайықты қолдана білу дағдысының қалыптасуы арқылы сөздерді мағынасына орай қолдана білу икемділігі де артады.

           Оқушылардың сөйлеуде біршама  лексикалық қоры болғанымен, олардың  бәрінің бірдей қолданылуын игере бермейді. Сөздің қатысымдық әрекет түрлеріне байланысты қолданылуын игермеу сөйлеудің түрлеріне байланысты лексиканы қолдану икемділігі мен дағдысының қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Мәселен, синоним, неологизм, көнерген сөздер мен диалект, термин сөздердің қолданылу ерекшеліктерін әдеби тіл стильдерінсіз игере алмайды. Ауызекі сөйлеу мен кітаби стильдердегі лексиканың қолданылу ерекшеліктерін меңгермей, олар бойынша мәтін құрастыра білу икемділігін дамыту мүмкін емес. Баланың тілін дамыту үшін лексикалық құралдардың құрылымдық-теориялық мәліметімен бірге, қарым-қатынаста қолданылу ерекшелігі туралы білімі мен дағдысын қалыптастырып, икемділігін арттыру қажет. Мәселен, синонимді оқытқанда, оның мәндес сөздер екендігі үйретілумен бірге кітаби, әдеби тіл стильдері түрлеріне байланысты да сөйлеудегі қатысымдық ерекшеліктері меңгеріледі. Ол функционалды стиль түрлеріндегі мәтіннің тілдік құралдарының ерекшеліктері ретінде игертіледі.

           Жеке сөздердің мағынасы, мәні, тіркесуі, қолданылуы қарым-қатынас жасау мақсатымен немесе сөйлеу міндетімен байланысты түрде игертіледі. Мәселен, Н.М.Шанский: «теоретическое сведения по лексике (отобранные с учетом принципа научности) должны быть представлены в такой форме и обьеме, которые необходимы учащимся для выроботки определенных речевых действий», деген пікірі орынды [4,121]. Баланың сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын дамыту үшін сөздің мағынасын игеру мен оның сөздік қоры жеткіліксіз болып қалады. Сондықтан сөздерді өз тәжірибесінде қолдана білуге жаттықтыру қажет.

           Сөздердің тілдік нормаға орай  қолданылуын үйрету арқылы тілін  дамыту жұмысы мына бағытта  қарастырылады [5,124]: 1) сөз мағынасы, мәніне байланысты қолдану дағдыларын қалыптастыру; 2) сөздерді стильдік мақсатта қолдануға жаттықтыру;

           Сөз байлығы – тіл байлығы.  Бірақ тілдегі сөз байлығының  барлығының жұмсалу аясы бірдей  емес. Халық тілінде бар сөздердің  көпшілігі қарым-қатынаста жиі  қолданылып, жалпы халықтық нормаға  айналады да, бірқатары қолданудан  қалып қояды, немесе өте сирек қолданылады. Сөйлеу тілінде бар біраз сөздер қарым-қатынас әрекетінде кездескенімен, әдеби нормаға жатпайды. Мысалы, жергілікті диалект сөздер. Ол туралы М.Балақаев: «Сөздердің әдеби, әдеби еместігін айыру оңайда емес, біреуге асыл көрінген сөз екінші біреуге жасық көрінуі мүмкін. Әдеби нормаға қай сөз жатады, қай сөз жатпайды дегенді субьективті көз қарас тұрғысынан болжамай, әдебитте жалпы халыққа бірдей ретінде жиі қолданыла ма, жиі қолданылмай ма деген тұрғысынан болжау керек», - деп көрсетеді [6,49].

           Қазақ әдеби тілінің сөз байлығы  жалпы халықтық қасиеті бар  байырғы және өзге тілден ауысқан  сөздерден, ғылымның, өнер білімнің, техниканың, саясаттың, мәдениеттің  тағы да басқа алуан терминдерінен  құралады.

           Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары, оның құрылымы бір қалыпқа түсіп ерекшеленеді. Жазуы болмаған халықтың тілі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмайды. Қазақ халқының жазуы болмай тұрған кезде бай ауыз әдебиеті болды. Ауыз әдебиеті әдеби тіл болып есептеледі, оның жазба әдеби тілінің қалыптасуына әсері болды. Сондықтан М.Балақаев: «Сөйтіп, «әдеби тіл» деген ұғым халықтың жазу мәдениетімен тығыз байланысты екен. Әдеби тіл жазу арқылы, әдеби мұраларды баспаға басып, жұртқа тарату арқылы, ауызекі тілдің байлықтарын екшеп саралау арқылы қалыптасты», -деп көрсетеді [6,58].

           Бұл жеке сөздерге, оны қолдануға  да байланысты. Мәселен, қазақ  тіліндегі сан алуан сөздердің  әдеби тілге тәндері – яғни  әдеби нормаға жататындары бар,  әдеби тілге тән емес, одан  тыс, ауызша тіліне ғана жататыны бар. Сондықтан оқушылардың жазбаша сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда, ең алдымен, сөздерді әдеби тілге жататын, жатпайтынын ажырата біліп, өзінің ойын жазбаша жеткізуде әдеби тілдің лексикалық таңдап, талғап, сұрыптап үйретуге жаттықтырылады.