Өңдеуші өнеркәсіп салалары

Ұлы Отан соғысы жылдарында, шикізат базасынан алыста Қостанайда химиялық талшықтар зауыты бой көтерген болатын.

300-ден  астам кәсіпорын пластмасса мен  резеңкеден алынған өнімдерді полимерлік материалдарва өңдейді. Пластмасса бұйымдарын шығаратын ең үлкен зауыттар Атырауда (сумен жабдықтайтын полиэтилен кұбырлары), Алматы мен Астанада құрылған. Резеңке бұйымдары өндірісінің негізгі орталықтары - Саран (металлургия үшін конвейер таспаларын шығару) және Шымкент (автомобильдер мен ауыл шаруашылығы техникасы үшін шина жасау).

Химия - фармацевтика өнеркәсібі басқа салаларға карағанда жылдам дамуда. 100-ден астам оның кәсіпорындары елімізде қолданылатын дәрілердің 10%-ын береді (1990-3%). Ең үлкен «Химфарм» зауыты Шымкентте орналасқан. Ол Қазақстандағы дәрілік препараттардың 3/5 бөлігін шығарады. Ірі кәсіпорындар Алматы, Қаскелең, Семей және Павлодарда жұмыс істейді.

Химия өнеркәсібі - экологиялык жағынан ең «лас»  салалардың бірі. Онымен Шымкент, Тараз, Ақтау мен Теміртау, Павлодардағы ауаның, судың, топырақтың ластануы тікелей байланысты.

Химия өнеркәсібі - шаруашылықтағы жалпы ғылыми-техникалық прогресті қамтамасыз ететін ауыр индустрияның барынша серпінді салаларының бірі. Бұл салада ешқандай қалдық болмайды. Оның үстіне, бұл саланың өзі көбіне белгілі бір өндірістің қалдықтарын пайдаланып, өнеркәсіп үшін қасиеттері алдын ала ойластырылған тиімді жаңа материаддар мен халық тұтынатын тауарлар шығарады. Жоғары сатыда дамыған химия өнеркәсібі болмайынша, ауыл шаруашылығын тиісті деңгейде өркендету мүмкін емес, өйткені ауыл шаруашылығы химия өнеркәсібінен минерадды тыңайтқыштар мен улы химикаттарды алып отырады. Демек химия өнеркәсібі азық-түлік және энергетика бағдарламаларын орындауға, техникалық прогресті жеделдетуге, халық тұтынатын заттардың өндірілуін арттыруға жәрдемдеседі.

Республикада  химия өнеркәсібін дамытуға қажетті  бай шикізат базасы бар. Оған фосфорит, күкірт колчеданы, барит, бром, ас түзы мен калий тұзы, натрий сульфаты, өндірілген мұнай, кокс химиясының қалдықтары, түсті металлургия кәсіпорындарының күкіртті газы жатады. Қаратаудың батыс беткейлерінде өсетін дермененің, Батыс Қазақстанда кездесетін қышаныңхимия өнеркәсібі үшін шикізат ретінде маңызы зор.

Шикізаттарды пайдаланып, бейорганикалық қышқылдарды (фосфор, күкірт және минералды тыңайтқыштар) өндіреді. Органикалық синтез химиясының салалары республикада әлі жақсы дамымаған, бұл салада синтетикалық каучук, синтетикалық талшық, полиэтилен және пластмасса өндірісі бар.

Фосфор тыңайтқыштар өндірісі үшін фосфор ұнтағын шығаратын  Қаратау кен химиясы комбинаты  Қазақстандағы кен химиясы өнеркәсібінің  аса ірі кәсіпорны болып саналады. Таразда және Ақтөбе маңындағы Алға қаласында суперфосфат зауыттары жұмыс істейді. Шымкент пен Таразда фосфор тұздары зауыты салынған, ал супер-фосфат зауыттары жанында суперфосфат дайындауға қажетті күкірт қышқылын өндіретін цехтар бар. Өскемен, Лениногор, Балқаш және Жезқазған қалаларында да күкірт қышқылы шығарылады, ол үшін металлургия өнеркәсібінің қалдық күкіртті газдары пайдаланылады.

Таяуда  республикада азотты тыңайтқыштар шығарыла бастады. Теміртауда Қарағанды көмірін кокстеу нәтижесінде шығатын қалдықтарды пайдаланып, аммоний сульфатын өндіреді. Өскемен титан-магний комбинатында қосымша өнім ретінде аздаған мөлшерде калий тыңайтқыштары шығарылады. Ақтөбеде хром қосылыо гары зауыты, Атырауда полиэтилен зауыты, Ақтауда пластмасса зауыттары жұмыс істейді. Ақтауда тіс шаятын паста өндіретін зауыт салынды. Сонымен қатар республика химия өнеркәсібі автомобильдерге қажетті шиналар т.б. заттар шығарады.

Революцияға дейін  құрылыс материаддарын шығару Қазақстан  өнеркәсібінің нашар дамыған  саласы еді, тіпті мұндай сала болған жоқ деп айтуға да болады. Қалалар мен ауылдардағы құрылыс ісіне құрылыс материалының шикі кірпіш деп аталатын балшық пен топан қоспасы кеңінен пайдаланылды.

Қазан революцияоьшан кейін, әсіресе соғысқа дейінгі алғашқы бесжылдьцқтардан бастап, шаруашылықты индустрияландыруда байланысты өте бай табиғат байлықтары мен ұлан байтақ кеңістігі бар Қазақстан аса ірі құрылыс алаңына айнадды. Мұнда соғысқа дейін жыл сайын, ал соғыстан кеііш үздіксіз ірі зауыттар, фабрикалар, қуатты электр станідиялары, суару және суландыру канаддары, жаңа автомобильдер мен теміржоддар, көптеген тұрғын үйлер, мектептер, ауруханалар, жоғары және орта оку орындары, мәденцет, әкімшілік мекемелері салынды. Мұндай құрылыстар республикада өнеркәсіптің кұрылыс материалдары мүлде ж:аңа саласы өндірісін құруды талап етті. Ол жер-жерде кездесетін кұрылыс тасын, саз балшықты, әктасты, кұмды пайдаланады. Қазір бұл саланың кұрамында өндірістің 1 6 түрі бар.

Қазіргі кірішіі, әктас, алебастр секідді кұрылыс  материалдары, сондай-ақ іс жүзйнде темір, бетон және ірі блоктар мен тораптардың бөлшектері әрбір өнеркәсіп орталығында және тіпті ауылдық жерлерде жергілікті шикізаттан жасалады. Құрылыс индустрэиясының аса ірі кәсіпорындары облыс орталықтарында, ең аддымен Алматы, Қарағанды, Өскемену Лавлодар, Шымкенті, Астана, Семейде орналасқан.

Қазіргі уақытта  цемент өндірісі Қазақстан құрылыс индустриясының маңызды саласына айнадды. Маңайында цементті саз балшықтың үлкен қоры бар. Шымкент пен Семейде куатты цемент зауыттары салынған. Қарағанды маңындағы Астаховка станциясында, Шымкент түбіндегі Сазтөбеде және Шу қаласында шағын цемент зауыттары жұмыс істейді. Олар құрылысты тұтқыр материалмен қамтамасыз етеді, онсыз электр станциясының ғимаратын, өзен бөгетін және тіпті ауыл мен қаладағы қарапайым тұрғын үйді турғызу мүмкін емес. Тұрғын үйлер мен кәсіпорывдарды жекешелендіруте және жеке меншік үйді салудың кеңінен далада байланысты құрылыс материаддарын шығаруға деген сұраныс барған сайын артып, бұл сала таяудағы жылдар ішінде айтарлықтай дамитын болады.

Соңғы 3-4 жыддың ішінде өкімет орындарының Астана қаласына көшіп келуіне байланысты құрылыс  материалдарын өндіретін бірнеше  өндіріс орындары салынды.

5. Жеңіл өнеркәсіп өндіруші салалары.

Тамақ өнеркәсібіне қарағанда, жеңіл өнеркәсіп республика аумағына біркелкі орналаспаған. Мұның себебі - оның әр түрлі салаларын орналастыру принципі түрліше. Мысалы, тікелей аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің құрамына кіретін май тазарту, жүн жуу және теріні бастапқы өңдеу кәсіпорындары қажетті шикізаты бар ауыл шаруашылық аудандарына ғана, ал тоқыма, мақта мата, жүн және жібек бұйымдарын шығаратын кәсіпорындар, негізінен, маман жұмысшы күтті және дайын өнімді тұтыну шылары бар ірі қалаларға орналастырылады. Ал тігін, аяқ киім және тоқыма бұйымдарын шығаратын салалар негізінен, өзінің тұтынушыларына сай орналастырылады Мысалы, 1 кг жүннен жіп иіріп, одан мата тоқып, сол матадан ерлерге арналған бір костюм-шалбар тігуге болады.

Халықтың жеңіл  өнеркәсіп бұйымдарына деген  сұранымын неғұрлым толық канағаттандыру және шікізаттың шетке шығарылуын күрт кеміту мақсатында қазір респуб-ликада бұл өнеркәсіптің дамуьша көп көңіл бөлінуде, жергілікгі маңызы бар ұсақ және орташа кәсіпорындар, сондай-ақ шетедцік фирмалармен бірге айтарлықгай ірі кәсіпорындар, атап айтқанда, тері және былғары бұйымдарын, термос т.б. шығаратын кәсіпорындар кұрылуда.

Үкімет қабылдаған бағдарлама нақ осы міндетті шешуге бағытталған. Бұл бағдарлама Қазақстанның ауылдық аудандарына жинақы, шағын кұрал-жабдықтары бар 1100-1200 ұсақ кәсіпорын салуды көздейді, ауыл шаруа-шылық шикізатының ысырап болуын кемітуге, жергілікіі жерде жоғары сапалы ақырғы өнімді шығаруға, ауыл жастары үшін бедедді жұмыс орындарын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Жеңіл өнеркәсіптің алуан тұрлі салаларынан Қазақстанда жақсы дамығаңдары: тоқыма макта иіру мен мақта мата, жүн иіру мен шұға, соңдай-ақ былғары аяқ киім, пима киіз, тоқыма және тігін салалары. Алматы, Шымкент, Семей қалалары тоқыма өнеркәсібінің, Алматы, Қарағанды, Қос-танай, Тараз, Қызылорда қалалары былғары аяқ киім өнеркәсібінің ірі орталықгары болып табылады. Қазақхалқының қолөнері - тарихпен бірге жасасып келе жатқан өте бай қазына. Қазақ халқының қолөнері - халық тұрмысында қолданылатын өру,  тоқу, мүсіндеу, курастьфу, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығы.

Тараз қаласында текемет пен сырмақ шығаратын «Өнерпаз» фабрикасы, текеметтер жасайтын комбинат жұмыс істеген. Қазақстанда ұлттық кесте тігу өнері қабырғаға ілінегін кілем, түскиізден байқалады. Оны Алматыдағы «Түскиіз» көркемөнер кәсібі фабрикасы шығарады. Шымкенттегі былғары галантерея фабрикасы былғарыны ұлттьпқ нақыштап өндеумен айналысады. Алматы, Шығыс және Солтустік Қазақстан облыстарында ағашты көркемдеп өндейтін, ал Қостанай облысында сүйектен әшекейлі бұйьімдаржасайтынкөптегенмаман-данған шеберхамала р жұмыс істейді. Алматыдағы «Базарлық» фабрижасьпнда метадцан базарлық, сыйлық бұйымдарын жаппаш өңдіретін әдіс игерілген.

1940 және 196Ю жылдары Қазақстанда автоматты және жартылай автоматы техникамен жабдықгалған ірі кәсіпорындары куатты тамақ индустриясы кұралды. Осы сала республикада өнеркәсіп өнімінің қажетіне жуығын береді жәнге өзінің үлес салмағы жөнінен бірінші орын алады.

Қазақстанның  тамақ өнеркәсібінің ең жақсы дамыған саласы - ет өнеркәсібі. Республикада 40 шақты ет комбинаты орналасқан. Ең ірі комбинаттары Орал, Семей, Петропавл, Қызылорда  орналасқан. Семей ет комбинаты малдың тірідей салмағының 98%-ын пайдаланады, дайын және жартылай өнімнің 100-ден астам түрін шығарады.

Нан өнеркәсібі шығаратын өнімінің мөлшері жөнінен  екінші орын алады. Бұл саланың кәсіпорындары әрбір едді мекенде дерлік бар. Тұтынушы принципі бойынша жасалған.

Республикада  ұн өнеркәсібі дамыған. ¥н тартудың аса  ірі орталықтары: Алматы, Қарағанды, Петропавл, Қостанай, Астана, Семей  қалалары. Ұн тағамдары өзінщ қоректілік құндылығы жағынан жоғары құнарлы тағамдарға жатады. Өйткені оның кұрамына май да, сүт өнімдері де, жұмыртқа да енеді.

Май айыру, сыр  қайнату - республиканың тамақ өнеркәсібінің маңызды саласы. Барлықжерде дамыған, бірақ негізгі аудандары - Солтүстік және Орталық Қазақстан, өйткені мұнда ірі қараның көп бөлігі шоғырланған. Бұл аудандар Қазақстанда шығарылатын бүкіл мал майының жартысына жуығын береді.

Қазақстанның  оңтүстігінде қант өнеркәсібі дамыған. Мұнда қант қызылшасын өсіретін ірі  аудандар қалыптасқан. Оны ұқсату нәтижесінде шикізаттың бастапқы салмағы елеулі кемиді. 1 тонна кұмшекер шығару үшін, 6-7 тонна қант қызылшасын ұқсату керек. Сондықтан құмшекер шикізаты бар аудандарда салынады. Республикада он шақты қант зауыты жұмыс істейді, оның бәрі де қызылша егілетін Жамбыл және Алматы облыстарында орналасқан. Солтүстік Каспийде балық өнеркәсібі дамыған. Атырау қаласында аса ірі балықконсерві комбинаты жұмыс істейді. Бұдан кейінгі Балқаш және Зайсан көлдерінде шамалы дамыған балық аулау мен балық өнеркәсібі дамыған. Республикада халық тағамдары да бар. Олар: сүттағамдары (уыз, ірімшік, құрт), сусындар (айран, қымыз, саумал, шұбат), дән тағамдары (тары, талқан), ұн тағамдары (бауырсақ, шелпек). Қазақ-тың ұлттық тағамдары, негізінен, етпен сүттен дайындалған. Бұл халқымыздың мал шаруашылығымен айналысып, соның өнімдерін ғана ұқсатқанына байланысты керек. Отырық көше бастағаннан бері , тары, жүгері т.б. дақылдарды егіп, егіншілікпен айнаілысқан. Бидай мен тарыдан дайындалған ұлттық тағам турлері күні бүгінге дейін келіп жеткен. Ал теңіз жағалаулары мен өзен маңын мекен еткендер балықтан да нееоіе түрлі тағам дайындаған.

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

Қазақстан - ұлан-байтақ аумақты алып жатқан республика. Мұнда  табиғи жолдар өте аз. Қазақстанның көлігі 6-ға бөлінеді: теміржол көлігі, автомобиль көлігі, әуе жол көлігі, щбыр көлігі, су көлігі, электронды көлік. Көліктің құрлықтағы түрлері (теміржол мен автомобиль) көбірек дамыған. Олар бүкіл жүк тасымалының 99%-дан астамын атқарады және бүкіл жүк айналымының 96%-ға жуығы көліктің осындай түрлерінің үлесіне тиеді.

Теміржол көлігі - жүктің барлық түрін жылдам тасы-маддай алатын көліктің әмбебап түрі. Ол жылдың барлық маусымында үздіксіз жұмыс істейді. Электрлендірілген теміржолдағы жүк тасымалының құны айтарлықтай арзан. Қазақстандағы алғашқы теміржол 1883 жылы Покровская Слабада-Орал арасында салынған тар табан-ды жол еді. 1813 жылы жалпы теміржолдың ұзындығы 2081 шақырым болды. Жетісу, Орта Азия және Сібір теміржолы салынды. 1831 жылы Түрксіб арқылы алғашқы пойыздар жүре бастады. Түрксіб теміржолы Қазақстан экономикасының дамуына зор әсер етті. Қазақстанның солтүстігі мен оңтүстігін қосатын трансреспубликалық магистраль Петропавл-Ақмола-Қарағанды-Мойынты-Шу-Орталық Қазақстан арқылы өтеді. Көптеген пайдалы қазба мен кен орындарын игеру үшін теміржол тармақтары салынған. Қазір теміржол ұзындығы 15 мыңкм, бұрынғы кеңес одағындағы Ресей Федерациясы мен Украинадан кейін үшінші орын алады. Қазақстан теміржол көлігі 1813 жылмен салыстырғанда 7,5 есе өсгі. Қазіргі теміржол желісінің негізі солтүстіктен оңтүстікке қарай өтетін республикааралық үш магистральдан және батыстан шығысқа қарай өтетін үш магистральдан кұралады.

 

Әдебиеттер.

1.Дүйсенов  С. Қ. Географиялық белдеулер  –ХБГ, 2001, N 4.

2.Полярлық  координаттар. – Физика және  география. 2005, N 6.

3.Госпадинов  В. Г.   Топография – Москва 1974 г. 

4.Түсіпбекова  Г.  Географиялық карта туралы  жалпы мәліметтер.-

5.География  және табиғат –2006,N 2.

6.Коринский  В.А. , Щенев В. А. , Душина И. В.  – Материктер мен мұхиттар  географиясы. Алматы,2001.

7.Төкенов  Б.Географияны оқыту әдістері  –География және табиғат. 2003,     N 8.Сейсенов А.  Географиялық карталарды оқыту. География окружающая среда 2005 , N 3 .

9.Қазақстанның  әлеуметтік-экономикалық герграфиясы.-Алматы,1999.