Қаржылық есеп берудің
халықаралық стандартының даму тарихы
Халықаралық үйлестіруші
тіркеудің бастамасы1904жылы,бухгалтерлердің
бірінші конгресі өткен Сент-Луиста (АҚШ)
бастау алды.Екінші дүние жүзілік соғыстың
алдында төрт конгресс болды : Амстердамда
(1926),Нью-Йоркте (1929),Лондонда (1933)және Берлинде
(1938).
Қаржылық
есеп берушілікті құрастырудың
тұжырымдамалық ұстанымдары әр
мемлекеттерде және бір мемлекеттің
әр түрлі компанияларында бір-бірінен
айырмашылықтары болды.Мұндай компаниялардың
есеп беруін пайдаланушылардың
кейбіреулері дұрыс түсінбеді.Мұндай
есеп берушілік байыпты іскерлік
саралауға салыстыруға келмейтіндей,жарамсыз
болып шықты және есеп беруші
компаниялардың қаржылық жағдайы
мен қызметтерінің қате қорытындысына
әкелді.
1930 жылдардың
басында Америка Құрама Штаттарында
бухгалтерлік есепке алудың ұлттық
жалпытанымдық стандарттар жүйесі
жасалды ,оларды ірі компаниялар
өз еріктерімен қолдана бастады,осы
негізде уақыт өте келе,заманауи
кезеңде қолданылатын GAAPСША жүйесі
пайда болды.
АҚШ халықаралық
стандартын кәсіптік бухгалтерлік
ұйымдар құрды және GAAP есеп алудың
тәжірибесіне қажетті,жағдайларды,рәсімдерді,
тәртіптерді жинақтады,бұл
халықаралық стандарт құжаттардың
үлкен мөлшерінің жиынтығы болып
келеді,олар үлгі боларлық ұстаным
бойынша жасалды,сондықтан да есеп
алудың бір нысанына байланысты тәртібі
біршама құжаттар арқылы регламенттеледі.Бұл
құжаттар әр түрлі мәртебелі,сондықтан
да GAAP иерархиясы болады.Құжаттар төрт
сатыға бөлінеді : тәртіпті орындамай,аудитор
оң аудиторлық қорытынды бере алмайтын,пайдалануға
нақты қажетті құжаттардан бастап,ұсынымдылық
құжаттарға дейін.
АҚШ пайда
болған GAAP Канадада,Англияда,Мексикада,Италияда
және басқа мемлекеттерде тарады.
XX ғасырдың
екінші жартысында бухгалтерлік
есепке алудың тарихы жаңа
кезеңге аяқ басты – халықаралық
стандарттау фазасы.
Қаржылық
процестерді басқаруға біркелкі
көзқарастың қажеттілігін анықтайтын
оьективті алғышарттар себеп
болды және олардың арасынан
мыналарды бөлуге болады :
- Дүниежүзілік өндіріс күштерінің дамуының жоғары сатыға жеткені сондай,қаржылық процестер бүкілкөлемді,ғаламдық және интернационалдық болды;
- Әр түрлі мемлекеттердің капиталдарының өндірістік,капиталдық,қаржылық инвестицияларының өзара енуінің жер-жерде болатын сипаты болды,ал халықаралық несиелеу жүйесі мен қаржылық реттеуді құру,жалпы нарықтың қарқынды дамуына әкелді;
- Шоғырланған біріккен кәсіпорындардың,корпорациялардың,
трансұлттық компаниялардың
пайда болуы,әр түрлі мемлекеттердің экономикасының
ары қарай өзара келісілгендік және өзара
тәуелділігін қамтамасыз етті;
- Жетекші мемлекеттердің валютасының бейбіт конвертациялануы,және сонымен қатар,бірыңғай европалық валютаны енгізу,кез-келген сатыдағы халықаралық қаржылық байланыстардың ары қарай дамуын ынталандырды;
- Әлеуметтік және қаржылық сфераларда,космосты бағындыруда,халықаралық бағдарламаларды жүзеге асырудың тірегі қажет болады.
Нағыз мықты
хабарламалық база болып қабылданған
бухгалтерлік есепке алу,ұлттық
және тәртіптік ұстанымдардың
шектеуінде қала алмады.Халықаралық
сатыда есепке алудың үйлестіру
мен стандарттауы қажет болды.
Қаржылық
есеп берушіліктің халықаралық
стандартының мәселелері 1960 жылдары,трансұлттық
корпорациялар бойынша Біріккен
Ұлттар ұйымының орталық эгидасында
жасалды.1960 жылдардың басында Біріккен
Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясында,АҚШ
президенті Джон Кеннеди,дүниежүзілік
қауымдастықтың назарын трансұлттық корпорациялардың
негізінде пайда болған,ғаламдық қаржылық
қатынастардың дамуына аударды.
1973 жылы
29 шілдеде Австрия,Канада,Франция,ФРГ,Жапония,
Мексика,Нидерланд,Ирландия,Ұлыбритания
және АҚШ-тың бухгалтерлер ұйымдарының
қабылданған шешімдерінің қорытындысы
бойынша қаржылық есеп берушіліктің
халықаралық стандартының Комитетін
құрды(ҚЕХСК).
Бұл
стандартты жасауда алғашында
жеті жоғары беделді мамандар
айналысты.Стандарттаудың алғашқы
тәжірибелері,жүргізіліп жатқан
жұмыстың мүмкіндігі мен мақсатқа
лайықтылығын көрсетті.
Қаржылық
есеп берушіліктің халықаралық стандартының
Комитетінің штаб-квартирасы Лондонда
орналасты.Ол жеке меншік секторының ұйымы
ретінде тіркелді. Жарғыда оның қызметінің
келесі мақсаттары көрсетілді :
- Жасалған стандарттарда әр түрлі есепке алу тәжірибелерін жинақтап қорыту;
- Қоғамға байланысты бухгалтерлік есепке алудың стандарттарын,қаржылық есеп беру процестерінде қолдану және дүниежүзінде оларды қабылдап пайдалануды қамтамасыз ету;
- Заңдардыбухгалтерлік есепке алу стандарттарын және қаржылық есеп берушіліктң құрамына кіретін рәсімдерді үйлестіру және жақсарту жөнінде жалпы жұмыстарды жүргізу.
Құжат
жасаушылардың негізгі жұмыстары,өздерінің
құжаттарын дүниежүзі қауымдастығына
жапсыру емес,жұмыс істеуге жеңіл
үлгіні көрсету болды.
ҚЕХСК-тің
жұмыс жасау тілі ағылшын тілі болды,сондықтан
да дүниежүзілік стандарттардың мазмұнын
түсіну үшін,ағылшын-америка бухгалтерлік,қаржылық
сөздікті білу қажет болады.
1983 жылдан
бастап ҚЕХСК-тің мүшелеріне,бухгалтерлердің
дүниежүзілік федерациясына кіретін,жоғары
кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлардың
барлық бірлестіктері кірді.2001 жылдың
басында дүниежүзілік мемлекеттерде 150
жоғары кәсіби бухгалтерлік ұйымдар болды-2
млн. бухгалтерлерден тұратын ҚЕХСК-тің
мүшелері.Комитеттің жұмысына ҚЕХСК-тің
мүшелері болмайтын әр мемлекеттердің
басқа ұйымдары тартылды.
ҚЕХСК-тің
халықаралық стандартқа,алдан-ала
жасалатын жобаларға және Комитеттің
басқа да баслымдарына авторлық
құқығы бар.
ҚЕХСК-тің
табыстары өздерінің басылымдары
мен жұмыстарынан сатудан түскен
қаржылардан және жоғары кәсіби
бухгалтерлік ұйымдардың,трансұлттық
компаниялардың,қаржылық институттардың,
аудиторлық компаниялардың
және де басқа ұйымдардың көмегінен
тұрады.
ҚЕХСК-тің
мәртебесі және жасалған құжаттарының
маңыздылығы XX ғасырдың 90-шы жылдары
өзгерістерге ұшырады.
Комиттеттің
қызметін бухгалтерлердің халықаралық
федерациясы тағайындаған Басқарма
басқарады.Басқарма құрамына,қаржылық
есеп берушілікті қажет ететін
пайдаланушылар – халықаралық
ұйымдардың төрт өкілдері кіреді.
Басқарманың
әрбір мүшесі отырысқа қатысу
үшін екі өкілін және бір
кеңесшіні жібере алады.Басқарма
жаңа стандарттарды тағайындайды.Басқарма
өкілдері, ҚЕХСК-тің құрамына кіретін
ұйымдар және де басқа да заңды тұлға,жеке
тұлғалар, ҚЕХСК-тің назарын аударатын,жаңа
тақырып бойынша өздерінің ұсыныстарын
жібере алады.
ҚЕХСК
Басқарма отырысы келушілір үшін
ашық болады.Ол туралы хабарламалар,интернетте
ҚЕХСК-тің бетінде алдын-ала жарияланады.
1981 жылы
ҚЕХСК Басқармасы халықаралық
кеңес беруші топ құрды,оның
құрамына халықаралық ұйымдардың
өкілдері,қаржылық есеп берушілікті,құнды
қағаздарды реттейтін,фондық биржалар
мен ұйымдарды пайдаланушылар
кірді.Үнемі болып тұратын кеңестік
топ отырыстарында, ҚЕХСК-те жасалған
жобаныұ техникалық жақтары,сонымен қатар
оның стратегиясы мен жұмыс бағдарламасы
қарастырылады.
1995 жылы
бухгалтерлік қызмет пен бизнесте
жоғары орын алған атақты қайраткерлерден
тұратын кеңесші одақ құрылды.Кеңесші
одақ Басқарманың стратегиялары
мен жоспарларын сараптау жұмыстарын
жүргізеді, ҚЕХСК-тің жұмысына кәсіпкер
бухгалтерлер мен қаржылық есеп берушілікті
пайдаланушыларды қатыстырады, ҚЕХСК-тің
жұмысына сенімділік болуын қамтамасыз
етеді,Басқарманың жұмысы туралы жылдық
есепті жасайды,Комитеттің бюджеті мен
қаржылық есеп беруін тексереді.
1997 жылы
ҚЕХСК Басқармасы арқылы,бухгалтерлік
есепке алудың даулы сұрақтарын қарайтын,
талдау бойынша тұрақты комитет құрылды(ТТК).
ТТК-ның
құрамына дауыс беру құқығы
бар әр түрлі мемлекеттен 12
адам,кәсіпқой бухгалтерлер мен
аудиторлар,қаржылық есеп беруді
пайдаланушылар мен құрушылар
кіреді. ТТК-нің жұмысын үйлестіруде
ҚЕХСК-тің басқармасымен бірге Комитеттің
қтырысында Басқарманың екі мүшесі қатысады.
ТТК шешімді
жалпы келісім бойынша шығарады.Егер үйлесімділікке
қарсы ТТК-нің үштен көп емес мүшесі дауыс
берген жағдайда,құжат қоғамға талқылануға
жіберіледі.Қаралғаннан және ескертулерден
кейін ТТК Басқармадан бұл үйлесімділікті
жалпы жариялауды сұрайды.Бұл үшін ТТК
мен ҚЕХСК Басқармасы мүшелерінің төрттен
үш бөлігінің демеуі қажет болады.
2001 жылдан
бастап ҚЕХСК-те жаңа өзгерістер
енгізіледі. ҚЕХСК-тің жаңа құрылымы туралы
ұсыныстар,стратегия бойынша жұмыс топтарымен
бірнеше жыл дайындалды.Осы топтардың
ұсыныстары бойынша ҚЕХСК-тің жарғысы
өзгерді : Комитет,сенімді адам басқаратын
тәуелсіз ұйымға айналды.
Сенімді
адамдарды ҚЕХСК,ТТК Басқармасы
мүшелері,стандарт бойынша кеңестік
одақ тағайындайды, ҚЕХСК қызметін
бақылауды жүргізеді,қаржылық ресуртарды
тартады,бюджетті тағайындайды, ҚЕХСК
Жарғысына өзгерістер енгізеді.
Нормативтік құжаттар мен концепциялар
жүйесіндегі
стандарттардың орны.
Стандарт (ағылшынша аударғанда)
– норма,үлгі.Бухгалтерлік есепке алудың
нормативтік құжаттары ретінде стандарт,
есепке алуды жүргізу заңының құжат бойынша
рәсімделген жиынтығы.Бұл заңдардың әрқайсысы
щаруашылық өмірдегі бухгалтерлік операциялардың
негізгі мазмұнын,терминологияларын,әдіс-амалдарын
анықтайды.
Есептің
стандарты – бухгалтерлік есепті
реттеу жүйесінің негізгі тармағы
болып келеді.
Концепция
дегеніміз (латын сөзі conceptio –
түсінік,жүйе) қоғамның процестері
мен құбылыстарына көзқарастар
жүйесі.Бухгалтерлік есеп жағынан
алғанда есептің тапсырмалары
мен мақсатына,пайдаланушылардың
басымдығы,есеп берудың хабарламаларының
құрамы мен мазмұны,қаржылық есеп
берушіліктің сатысы және т.б.
Есеп концепциясын
жалпы және жеке деп бөлуге
болады.Жалпы есеп берудің концепциялары
бірнеше мемлекеттердегі көзқарастар
жүйесін көрсетеді,ал жеке есеп беру концепциясы
– белгілі бір мемлекеттің көзқарастар
жүйесі.
Көп
түрлі бухгалтерлік есеп концепциясында,
дүниежүзілік теорияда басым
екі жалпы концепцияны көрсетеді.
Есептің
континенталдық концепциясы мынаған
негізделген : мемлекеттің есеп
тәжірибесіне араласу сатысы
өте жоғары,және мемлекеттің барлық
ұйымдары есептің біркелкі жоспарын,рәсімдерін
пайдаланады.Бухгалтерлік есеп салық
және бақа да мемлекеттік органдардың
хабарламалық қажеттілігін қамтамасыз
етуге бағытталады.Осыған байланысты
бір мемлекеттегі есеп тәжірибесі
екінші мемлекетке қарағанда
көп айырмашылығы болады.Бұл есеп
үлгісі Германияның,Австрияның,
Жапонияның және Европаның
басқа мемлекеттерінің бухгалтерлік
есеп ұйымдарының негізін құрайды.
Америкалық
концепцияда,есеп берушілік,ұйымдардың
несие берушілері мен инвесторларының
хабарламалық қажеттілігін қамтамасыз
етуге бағытталған.Салық жүйесінің
тарсырмалары жеке шешіледі және
қаржылық есеп берудің тапсырмаларының
шешіміне тәуелсіз болады.Қаржылық
есеп беру жүйесі жалпы қабылданған
есеп беру ұстанымдары арқылы
негізденеді – СААР Gencrallj Accented Accounting
Principals.Бұл үлгілерді АҚШ,Ұлыбритания,Нидерланды,Канада,Индия,Австралия,ЮАР
және т.б. ұсталынады.
Әрбір
мемелекет есептің белгілі бір
үлгісін пайдаланады,өздерінің бухгалтерлік
есеп концепциясын жасайды.Мысалы,1978-1985
жылдар арлығында АҚШ-ынды қаржылық
есеп беру концепциясының алты
ережесі жасалды,олардың бесеуі
қазіргі заманда пайдаланып келеді
:
- 1 Ереже «Коммерциялық ұйымдардың қаржылық есеп беру ді құру мақсаты»;
- 2 Ереже «Қаржылық хабарландырулардың саплық сипаттамасы»;
- 4 Ереже «Коммерциялық емес ұйымдардың қаржылық есеп беру ді құру мақсаты»;
- 5 Ереже «Коммерциялық ұйымдардың қаржылық есеп беруіндегі хабарлама бағасы және олардың көрінісі»;
- 6 Ереже «Қаржылық есеп берудің элементтері» (Бұрынғы 3 Ережемен ауыстырылды).
Ресейдің
есеп үлгісі пайда болған кезінен
бастап европалық есепке бағытталған.Бірақ
кейінгі кездері ресейлік есеп
үлгісі инвесторлардың хабарламалық
қажеттілігін қамтамасыз етуге
бағытталады,ал салық есебі жеке
бағыт алып келеді.Жеке мемлекеттердегі
қабылданған концепциялар барысында
бухгалтерлік есеп жүргізу мен оны ұйымдастырудың
заңдық актілері құрылды.Мысалы,Ресейде
«Бухгалтерлік есеп туралы Федералды
заң» қабылданды.