«Қобыланды батыр» жыры

      «Қобыланды батыр»    жыры

Немістің әйгілі ғалымы Альфред Вебер былай деп жазады: “Орталық Азиядан шыққан көшпелі халықтардың Қытай, Үндістан және батыс елдеріне баса-көктеп жетуі (ежелгі дүниенің осынау ұлы мәдениеттері көшпелілерден жылқыны пайдалануды үйренді) дүниенің үш атырабына да бірдей ықпал етті, ат үстіндегі көшпелі халықтар дүниенің кеңдігін таныды. Олар ежелгі дүниенің ұлы мәдениеті бар мемлекеттерін жаулап алды. Қиын-қыстау тіршілік пен қауіп-қатері мол жорықтар арқылы дүниенің жалғандығын түсінді, үстем нәсіл ретінде олар дүниеге ерлік пен трагедиялық сананы орнықтырып, оны эпос түрінде паш етті”. (Карл Ясперс. Смысл и назначение истории. – Москва, 1991. 46 бет). 
            Яғни, Альфред Вебер көшпелі түрік халықтарын әлемде алғашқы эпос тудырушы халық ретінде даралап көрсетеді. Ақиқаты да солай. Қазіргі этнологтардың есебінде жер бетінде 4-5 мыңдай этножаралым болса, солардың санаулылары ғана эпос туындата алған. Бұл ретте, Батыс жұртынан “Иллияда” мен “Одиссеяны” тудырған байырғы гректерді, Шығыс жұртынан “Махабхарата” мен “Рамаянаны” әкелген үнділерді ғана атауға болады. Ал, мүйізі қарағайдай қытай, славян халықтары эпос тудыра алған жоқ. 
            Ғалымдардың зерттеуінше, қазақ халқында, варианттарымен қосып есептегенде, мыңға тарта эпикалық туынды бар екен. Солардың ішінде бір ғана “Қобыланды” жырының 29 нұсқасының бар екенін және оларда әрісі сақ-ғұн заманының, берісі қалмақ-жоңғар кезеңінің белгілері жалғасып отыратынын ғалымдар әлденеше рет жазған еді. 
             Қазақ эпосы жайында алғаш пікір білдіріп, көңіл аударған ғалымдар – В.Радлов, И.Березин, Г.Потанин, Ш.Уәлиханов, А.Алекторов, Ә.Диваевтар еді. Бертінде терең зерттеген ғалымдардан М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Е. Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, О.Нұрмағамбетоваларды ерекше атауға болады.  
              Академик М.Әуезов эпостық шығармалар турасында: “Бұл дастандар көбіне сонау бір бағзы замандарда Орта Азияны, Қырым мен Еділ бойын жайлаған көшпелі тайпалар басынан кешірген нақтылы тарихи оқиғалардың поэтикалық көрінісі болып табылады. Батырлар жырының кейіпкерлері – Қобыланды, Қамбар, Тарғын сияқты аға батырлар мен Алпамыс, Сайын тәрізді батырлардың есімдері тарихи оқиғаларға байланысты”, – деп жазғаны баршаға аян.  
           Батырлар жырын, байтақ эпостарымызды кеңестік кезең таптық көзқарас тұрғысынан бағалап, оқытпады. Сөйтіп, сан ұрпақ ата-бабасынан қалған телегей-теңіз мұраны, ғажайып жырларды оқымай келді. Мұның өзі түптеп келгенде, нәрестені анасының емшегінен айырғанмен бірдей еді. 1951 жылы “Манас” эпосына арналған халықаралық конференцияда Мұхтар Әуезов жырды Ленинградта аспирант болып жүргенде оқығанын айта келе: “Манас халық эпосы, Күлтегінге ділгір болған халық Манастай батырды туғызбай тұра алмаған, ең ұлы эпостар деп жұрт “Иллияда” мен “Одиссеяны” атайды, көлемі жағынан әлемде “Манасқа” тең келер эпос жоқ. “Манасты” күзде қой күйек байлағаннан бастап жырласа, ас, намаз, дәрет мезгілін есептемегенде, көктемде қой қоздағанға дейін жырласа таусылмайтын жойқын, теңдесі жоқ, телегей теңіз жыр” – деп халық мұрасын алғаш рет қызғыштай қорып, сөйлегені есімізде. Бұл сөз “Манас” туған халқына жат саналып жүрген заманда бұлттан шыққан күндей жарқ ете қалып еді.  
            “Манасты” манасшылар жырлаған. Соңғы манасшы Қаралаев Саяқбайдың өнерін көзіміз көрді. Кешегі Сүйінбай, Майкөт, Жамбыл, Кенендер де “Манасты” өзінше жырлаған еді. 
             Эпостық мұраларды, ондағы тарихи тұлғаларды терең зерттеп, көп тер төккен кісі – академик Әлкей Марғұлан. Ғалымның еңбектерінде эпостық жырлардың деректері негізінен тарихи шындыққа сәйкес келетіні, жұртымыздың басынан кешкен ұлылы-кішілі оқиғалардың туындысы және халық даналығының айқын ескерткіші екендігі айтылады. Оларға әр кезде өмір сүрген халық батырларының ерліктері арқау болғаны ескертіледі. Сонымен қатар, Ә.Марғұлан қазақ эпосы өзінің қалыптасып даму тарихында ХІІІ ғасырға дейінгі екі кезеңді (көне заман және VІ-ХІІ ғасыр арасы) басынан кешіргенін және сол кездерде эпостық шығармаларымыздың алғашқы үлгілері туғанын қадап жазады. 
              М.Әуезов өзінің қазақ әдебиеті тарихы туралы зерттеуінде біздегі батырлар жырының ең көне үлгілері есте жоқ ескі заманда туған дейді, Қ.Жұмалиев қазақтағы батырлар жырының алғашқы үлгілері қазақ батырларының ертедегі ру бірлігін қорғау жолында жасаған ерліктерін жырлау негізінде туған деген тұжырым жасайды. 
               Қазақ эпостарының ішінде ең көп зерттелгендерінің бірі – “Қобыланды батыр” жыры. Қобыланды жөніндегі аңыз-әңгімені алғаш рет баспа бетіне түсірген кісі – В.Радлов. Содан бері бұл жыр әлі күнге дейін зерттеу нысанасына айналып келеді. 
                “Қобыланды батыр” жыры жайындағы алғашқы келелі сөзді Әлихан Бөкейхановтың “Туркестанские ведомости” газетінде жарияланған “Женщины по киргизской былине Кобыланды” деген көлемді зерттеу мақаласынан кездестіреміз. 
                Академик Мұхтар Әуезов өзінің 1925 жылы “Таң” журналына жариялаған “Қобыланды батыр” атты зерттеуінде бұл жырға “эпопея дерлік жыр” деп баға береді. “Қобыланды батыр” жырын ғалым Мәлік Ғабдуллин де егжей-тегжейлі зерттеді: 1947 жылы “Қобыланды батыр жырын ғылыми зерттеудің проблемалары” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады, 15 түрлі нұсқасын жариялады.  
           Сонымен қоса, “Қобыланды батырды” Марабай, Мергенбай жырау, Біржан Толымбаев, Айса Байтабынов, Мұрын Сеңгірбаев, Көшелек Еламанов, Шапай Қалмағамбетов, Құлзақ Амангелдиев, Нұрсейіт Битілеуов, Рахмет Мәзқожаев, Сүйінішәлі Жаңбыршыұлы, Қашқынбай жырау, Қали Нұрпейісов, Қалмағамбет Жамболов, Құлзақ Амангелдин, Әбілда Жүргенбаев, Ержан Ешімов, Шәкір жырау, Сыр бойының белгілі жыршысы Тұяқбай жырлаған. Қарақалпақстандық қазақ жыршыларынан: Қуанышбай Досымбаев, Тәжік жырау, Қарлыбай Қалжанов, Жақсылық Төлепов, Қошақан Туатаев, Ережеп Аманжолов, Төребай Құрбанов жырлаған. Бұлардың қай-қайсысы да “Қобыланды батырды” өзінше жырлаған, бір-бірін қайталамаған, жырдың көпшілікке таныс сюжетіне жанынан жаңа әңгімелер қосып айтқан. Жырдың айтушылары мен нұсқаларының мол болуы бұл жырдың халық арасына мейлінше көп таралғандығын білдіреді. Осылардың ішінде академиялық оқулыққа енгені Марабай нұсқасы. 
             Бұл жырдың 9 мың жолдық нұсқасын Ақтөбе топырағында ақын Нұрпейіс Байғанин да жырлаған. 
               – Мен “Қобыландыны” он жеті жасымнан жырладым, тұқымы жыршы Махует деген ақыннан үйрендім. Махуеттің әкесі Ділмағамбет, Ділмағамбеттің әкесі Бітеген, Бітегеннің әкесі Терлікбай, Терлікбайдың әкесі Бақы, Бақының әкесі Жаскелең, Жаскелеңнің әкесі Текберген деген атақты жыраулар өтіпті. Атадан балаға “Қобыландының” мен айтатын осы желісі қалған екен” – дейді Нұрпейіс.  
            “Қобыланды батыр” көлемді жыр болып бірден туа салмаған. Ол өзінің қалыптасып даму процесінде халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өмірдің әр алуан талап-тілегіне сәйкес елеулі өзгерістерге ұшыраған; әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық ой-сананың, түрлі көзқарастардың көптеген әсерін бойына сіңірген. 
            Мәселен, жырдың Марабай, Мергенбай, Біржан, Құлжан, Досжан айтқан нұсқаларында Қобыландының алысатын жаулары кілең қызылбастар болып келеді, ал, Нұрпейіс, Айса, Мұрын жырлаған нұсқаларда бас кейіпкер қалмақтармен күреседі. Батырлық жырларда “қызылбас”, “қалмақ” деген атаулар әр кезеңдегі шапқыншы жаулар ретінде бірінің орнына бірі ауысып айтыла береді. Бұл жағдай тек қазақта ғана емес, көршілес қарақалпақ, өзбек, қырғыз, түркімен халықтарының эпикалық шығармаларында да жиі кездеседі.  
                “Қобыланды” жыры – тайпалық эпос түрінде туып, бірте-бірте жалпыхалықтық жырға айналған қазына. Қазан төңкерісінен бұрынғы фольклортану ғылымында бұл жырды орыс патшасы Иван Грозныйдың 1552 жылғы Қазан хандығын жаулап алу оқиғасымен байланыстыра қарау басым болды. Кезінде Мәлік Ғабдуллин бұл пікірге қарсы шығып, “Қобыланды” жырының одан үш жүз жыл бұрын ХІІІ ғасырдағы парсы жерін билеген Шыңғыс ханның ұрпағы Ғазан ханға қарсы күрестің барысында туған эпос екенін жазған еді. Жалпы, “Қобыланды” жырының нұсқалары батырды бес түрлі кезеңге апарып телиді. Солардың алғашқысы ІХ-Х ғасырлардағы пешенег дәуірі, екіншісі ІХ-ХІ ғасырлардағы оғыз-қыпшақ заманы. Үшінші-төртінші кезең ХV-ХVІ ғасырлардағы Ноғайлы ордасы мен Өзбек-Қазақ ұлысы кезеңімен байланысты. Ал жырдың қайсыбір нұсқалары батырды бергі ХVІІІ ғасырдағы Жоңғар жорығына араластырады. Әлбетте, мұның бәрі фольклор заңдылығына сәйкес, осы жырды жырлап таратушы жыраулардың елін сүйген, елі сүйген баһадүр батырға ділгірлігінен, белдеуден ат кетпеген беймаза замандардағы халықтың батырға зәрулігінен туған. 
               Шын мәнінде Қобыландының өмір сүрген дәуірі белгілі. Бұл — тарихи ақиқат. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі шыққан төл энциклопедиямызда мынадай жолдар бар: “Қара қыпшақ Қобыланды – (шамамен ХV ғасырда өмір сүрген) батыр, тарихи қайраткер. Көшпелі өзбек мемлекетінің негізін қалаушы Әбілхайыр ханның бас батыры. Қазақ шежіресінде Қобыландыны Қара қыпшақтан тарайтын Тоқтарбайдан туғызады. Қобыландыдан Беркімбай, Беркімбайдан бес таңбалы Қыпшақ ұрпақтары өрбиді... Ел аузындағы деректерге қарағанда, оның бейіті Қобда өзенінің бойында”, – делінген. Қобыланды батыр – шын мәнінде қайталанбас эпостық образ деңгейіне жеткен тарихи тұлға. Кейінгі кешенді зерттеулер Қобыланды батырдың ХV ғасырда Сырдың бойында хандық құрған Әбілхайыр тұсындағы Өзбек-Қазақ кезеңінде өмір сүргенін айғақтайды.  
                Ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың жазуынша, Қобыланды батыр Әбілхайыр ханның екі төбе биінің бірі болған. Себебі, әзірге белгісіз, Қобыланды ханның “Ақжол” биі атанып кеткен екінші биі Дайырқожаны ұрып өлтіреді. Жырда айтылатын Дайырқожаның әкесі Қотан жыраудың: “Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным, сексен асып таянғанда тоқсанға, тұра алмастай үзілді ме жұлыным, адасқанын жолға салдық бұл ноғайлы ұлының, аққан бұлақ, жанған шырақ жалғыз күнде құрыдың, Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным!” деп келетін жыр жолдарының өзі батырдың Өзбек (Әбілхайыр) хандығының іргесі шайқалатын тұста ғұмыр кешкеніне дәлел бола алады.  
                Бір қызығы, аталған жоқтауда Қобыландыға қатысты ешқандай жазғыру жоқ, жырау атышулы батырмен ұстасқан баласының өліміне күйініш білдіреді. Өзбек ханның мұрагері – Әбілхайыр Шәйбанидың қабырғалы екі биінің арасындағы осы оқиға, түптеп келгенде ұшса құс қанаты талатын ұлан-ғайыр жерді алып жатқан үлкен бір ұлыстың екіге жарылуына себеп болғанға ұқсайды. Осылайша ел іші алатайдай бүлініп, Керей мен Жәнібек сұлтандардың хандықтан кетіп, мұның аяғы Шу бойындағы Қозыбасы тауының етегінде дербес Қазақ хандығының құрылуына алып келеді. Бір жағынан Қобыланды батырды ұлтымыздың бүгінгі атауының қалыптасу шағының бастауында тұрған тарихи тұлға десек те болады. 
              Осыған орай белгілі тарихшы Қойшығара Салғараның мына пікірін де ескермеске болмайды. Ол өзінің “Қазақтар” атты роман-эссесінде: “...Қобыландының Дайырқожаны өлтіруі – елді екіге айыруының себебі емес, тек желеуі, ал, елдің екіге айрылуының тарихи шындығы басқада. Есен Бұғының Керей мен Жәнібек сұлтандарға Шу өңірінен шұрайлы жерді сайлап беруінде терістік шығыстан еміне енген ойраттар мен оңтүстік батыстан көзінің сұғын қадаған Ақсақ Темірдің шөбересі Әбу Сайд мырзаға арқа сүйеген өз ағасы Жүніске қарсы күресте өзбек жауынгер жігіттерін қалқан етемін деген мақсат, ізгі үміті жатыр” – деп жазады.  
              Қазақ эпосы бір автордың шығармасы немесе бір ғасырдың ғана жемісі емес. Оның тууының түп негізі сонау көне түрк эпикалық дәстүрінде жатыр. Орхон-Енесей жазбаларында ұшырасатын эпикалық стильдің элементтері осы ойымыздың айқын дәлелі бола алады. Зерттеушілердің пікірінше “түрк-моңғол халықтарының қаһармандық эпосы, оның пайда болу дәуірі біздің эрамыздан бастап көне Түрк қағанаты құрылғанға дейінгі аралықты қамтиды”. “Қобыланды батыр” эпосының сюжеттік желісі қыпшақ және оғыздардың эпикалық дәстүрімен, “Тоныкөк”, “Күлтегін”, “Қорқыт ата кітабы”, “Алпамыс батыр” жырларымен ұқсас, ортақ. Ендеше, “Қобыланды батыр” эпосын Алтын Орданың ыдырау дәуірінен бұрын туып қалыптасты деуімізге толық негіз бар.  
              Қазақ эпосының көркемдігінің жоғары болуына жыраулар мен жыршылардың сіңірген еңбегі айрықша. Батырдың ел-жұрты, ата-анасы, қалыңдығы және жан серігі – астындағы тұлпары – бәрі де эпоста әсерлі, асқақ бейнеленеді. Мұның бәрі эпос жанрының табиғатынан туындайды. 
               Осыған орай, Әбділда Тәжібаевтың: “Эпос бірден туа салмаған, жыраулар эпосты тудыру үшін алдымен дәуір, заман, ел ахуалы, тарихи тұлғалар туралы ұзақ толғаған. Мұны желі дейді. Желінің өзі күні-түні айтса таусылмайтын жыр болған. Содан соң барып батырдың қаһармандығы туралы эпос туған” – деген сөзі ойға оралады. Жыраулар эпосты домбыраға қосып, әуенмен жырлайды, кей-кейде оны тоқтатып ұзақ толғау сарынға түседі. Қалай орындалған күнде де жыр салтанатты болған. Қазақ эпосы турасында біршама зерттеулер жасаған профессор Н.Смирнова эпикалық тақырыптарға арналған күйлер де болатындығын атап көрсетеді. 
                 Эпостың негізгі қаһарманы – хас батырдың бойына адалдық, батылдық, алыптық секілді асыл қасиеттер жинақталып беріледі. Батырлық эпос ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан көне, дәстүрлі жыр, ол негізінен жатқа айту арқылы жалғасады. Бір жыршыдан екінші айтушыға ауызекі жету жолында әрбір қисса қисапсыз өзгерістерге ұшырайды. Әр алуан жүйріктер ғасырлар бойы бірінен-бірі іліп алып жырлағандықтан, бастапқы шығарған автордың немесе алғашқы орындаған жыраудың есімі ұмытылып қалуы да заңдылық. Осылайша ол халықтық шығармаға айналады. 
               Тарих тауларының тасасында қалған алыс-жұлысты жаугершілігі мол ерте заманнан күні кешеге дейін, анығырақ айтқанда, кітап шығару ісі жолға қойылғанға дейін батырлар жыры – эпос ұрпақ тәрбиесін түбегейлі мойнына алған академия секілді еді. Біріншіден – батырлар жыры ерте бастан баланың дүниеге, алыс-жақынға деген көзқарасын қалыптастырды, туған жерге деген оттай ыстық сүйіспендігін оятты; екіншіден – елін, жерін сүюдің тамаша үлгісін көз алдына елестете отырып, жау мен жанашырдың ара жігін ажырата білуге баулыды; үшіншіден – халық тілінің қайнар бұлағынан емін-еркін сусындатты. Шешен сөйлеуге, логикалық силлогизмге сай ойды дәл, ұғынықты етіп жеткізуге; төртіншіден – жарық дүниені көркем бояумен көретін суреткерлікке; бесіншіден – шапшаң ойлап, дүниені жіті көзбен көруге таптырмайтын құрал болды. 
               Эпостық жырлардағы бір ерекшелік – олар күйкі тірлік, күншілдік, пендешіліктен ада. Кейіпкерлері шетінен ірі сөйлеп, кесек турайды.  
               Қазақ батырлық жырларын шыққан заманына және тарихи кезеңіне қарай төрт дәуірге бөлуге болады дей келе, ғалым Е.Ысмайылов “Қобыланды” жырын ХІV-ХVІ ғасырлардағы ноғайлы заманының батырлар жырына қосады. Қайғысы мен қасіреті мол, шытырман оқиғалы ноғайлы заманынан қалған жыр аз емес. Халық тарихындағы осы бір аса ауыр кезең жырларда, күйлерде анық сақталып қалған.  
              Ә.Марғұлан “Қазақ эпосының сипаты және оның тарихи шарттылығы” атты еңбегінде қазақ эпостарының туу тарихын бес кезеңге бөліп қарастырады.  
1. Архаикалық кезең. Ол исламшылдыққа дейінгі түрк аңыз, мифтері негізінде жасалған туындылар. Көне ұлыстардың сыртқы жауға қарсы күресін бейнелейтін тәңірі культі, ата-баба әруағы культі, көк бөрі культі, аққу, қыран құс культі. Мысалы, Күлтегін жоқтауы, Құла мерген, Шолпан мерген, Ер Төстік, Ақ Көбек, Оғыз Қаған туралы аңыздар, т.б. 
2. Оғыз-қыпшақ дәуірі (ІХ-ХІІ). Бұл кезең жырлары Қытай, Иран, Византия, Араб шапқыншыларына қарсы күресті арқау еткен. Мысалы, “Қорқыт кітабы”, “Алдар көсе”, “Қозы Көрпеш” т. б. 
3. Ноғайлы дәуірі (ХІІІ-ХVІ) – “Бөген батыр”, “Едіге”, “Қобыланды”, “Ер Сайын”, “Қамбар”, “Мұсахан”, “Орақ”, т.б. 
4. Қалмақ шабуылы дәуірі. ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы “Құба қалмақ” заманы. Абылай заманындағы батырлар туралы жырлар, Олжабай, Қабанбай, Бөгенбай, т.б. батырлар туралы жырлар. 
5. Кейінгі дәуір. Қазақ батырларының хан, сұлтандарға, патшаларға қарсы күресін бейнелейтін Сырым, Исатай-Махамбет, Бекет т.б. туралы жырлар.  
             Профессор Б.Кенжебаев өзінің 1940 жылы жазған “Қазақтың халық эпосы” атты зерттеуінде: “Халық өмірінің диалектикалық даму жолдары сол халықтың әдебиетін, өнерін, анығырақ айтқанда, эпикалық жырларын, ертегі- аңыздарын туғызады. Өнердің бәрі өмір тәжірибесінен алынады. Әрбір халықтың тарихы күрессіз өтпеген. Сол күрес жолында халық ішінен қол бастайтын көсемдер шығады. Олардың жеңісін, тапқырлығын халық аңыз, жыр етеді. Міне, эпос осылай туады”, – деп топшылайды. “Қобыланды батыр” атты мақаласында Қобыланды тарихта болған ба, болса қай заманда деген сұраққа жауап іздейді.  
              Қобыланды Ақсақ Темір мен Тоқтамыс хан тұсында (ХІV-ХV ғ.) өмір сүрген. Оған дәлел: “Тоқтамыспен егескен Едіге батыр Ақсақ Темірге барып қолбасы болғанда, оның артынан кері қайтаруға тоғыз кісі жіберген. Соның бірі Қарақыпшақ Қобыланды болыпты”, – дейді.  
               “Қобыланды батыр” жырында ұшырасатын негізгі қаһармандар есімдері Алтын Орданың ыдырауы мен Қазақ хандығының құрылуы оқиғаларының ортасындағы тарихи тұлғалар. Тарихи Қобыландының Алтын Орда ыдырап, Қазақ хандығының құрыла бастаған кезінде өмір сүргеніне жазба дәлелдің болмауы, оның сол дәуірде өмір сүргендігін жоққа шығармайды. Ал, Алтын Орданың ыдырап, Қазақ хандығы құрылған дәуірде тарихи тұлғалар қатарында Қобыландының да тарихи жырда, эпоста, шежіре, аңыздарда көрінуі кездейсоқ емес. Көшпелі түрк халықтарында тарихи аңыз, жыр, шежіреге тарихи дерек көзі ретінде қарастырылады және сол деректердің көбі жазба мағлұматтармен сәйкес келеді.

Сондықтан да “Қобыланды батыр” эпосының, зерттеушілер айтып жүргендей, Әбілхайыр ханның ұлысы екіге бөлініп, халқымыздың тарихында шешуші рөл атқарған 1456 жылғы Қазақ хандығы құрылар алдындағы ұлысаралық өзара қақтығыстарды бейнелейтін және осы кезеңде туып қалыптасқан аса құнды эпикалық туынды екендігі даусыз.

“Қобыланды батыр” тақырыбын зерттеуге саналы ғұмырын сарп еткен ғалым Оразкүл Нұрмағамбетова еді. Ол өзінің “Қазақтың қаһармандық эпосы” атты еңбегінде эпосты көркем шығармаға жатқызады. “Әрбір эпикалық герой халықтың ойынан, арманынан туған. Мысалы, Қобыландыны да, Құртқа мен Қарлығаны да ешбір тарихи кісінің атымен байланыстыруға болмайды. Бұлар халықтың қиялы тудырған халықтық бейнелер”, – дейді.

Өз басым бұл пікірмен келісе қоймаймын. Өйткені, қай эпос та тарихи оқиғадан, шындықтан туады. Сөйтіп, ол шындық та, эпос қаһарманы да бірте-бірте көркем образға айналады. Қазақ жыраулары ешқашан қиялдан эпос, дастан тудырмаған. Олар өмір сүрген, халқына қорған болған батырларды, қайраткерлерді жырлаған, дәріптеген. Эпос қаһармандары қиялдан туды дейтін пікірден біз үзілді-кесілді арылуымыз керек. Жыр жайлы жазылған зерттеулерде ғалымдар пікірінің бір жерден шыға бермейтіні, қызу пікірталастардың көп болатыны да даусыз. Алайда, оған пәлендей күмәнмен қарауға болмайды. Өйткені, шындық пікір таласынан туады.

Жоғарыда айтқандай қазақ жырауларының “Қобыланды батыр” жырын жырламағаны жоқ. Өзге де батырлар жыры секілді “Қобыланды батыр” эпосының алғашқы нұсқасын кім шығарды, одан кім үйренді, бүгінгі бізге жеткен нұсқалары қай кезде айтыла бастады деген сұрақтарға кесіп-пішіп жауап беру қиын. Қалай дегенде де эпостарды батырдың шайқасын көзімен көрген, тарихи оқиғаға куә болған жыраулар шығарған. Және де сол жыраулардың бәрі де шетінен батыр болған. Халық тағдырын, ел тағдырын ол кезде батырлар шешкен. Соғыс аяқталысымен батырдың ерлігі туралы жыр шығарған. Эпостағы батырлар қиялдан тумаған. Тарихи шындықтан туған. Эпостық жырды тудыруға бір жыраудың өмірі жетпеген. Ұрпақтары ұластырып жырлаған. Өкінішке орай, бізге осы байтақ жырлардың жұрнақтары ғана жеткен.

Жыраулар – әрі дана, әрі көсем, әрі батыр, әрі қайраткер, қысқасы өз заманының озық ойшылдары еді, тұла бойына тарих тұнған шежірешілер еді. Көрінгенді көсем деуге болмайды. Қазақ жырауларын Алланың ерекше жаратқан жандары, халық мұңшылары, жоқшылары десе де болады. Иоллық-Тегін, Тоныкөк, Сыпыра, Қазтуған, Үмбетей, Шалкиіз, Бұхар, Ақтамберді, Жамбыл, Нұрпейістер сондай абыздар, сондай жыраулар еді. Олар миллионнан астам жыр жолдарын жатқа айтқан. Олардың есте сақтау қабілеті, жады ерекше болған. Адам баласы өміріндегі осы бір ғажайып құбылысқа таң қалмасқа болмайды. Мәселен, Жамбыл “Мың бір түнді” он жеті күн, Көрұғлыны отыз күн-отыз түн жырлаған. Осындай алтын сандық кеуделі, басына тұтас бір халықтың тарихын сыйдырған жырауларды ұлықтап, олардың қазақ қоғамындағы ерекше орнын біз әлі айқындай алғанымыз жоқ. Сол абыздарымыз бен көсемдеріміздің әруағы алдында, біз әлі күнге белшеден қарыздармыз. Жыраулық ақындықтан әлдеқайда биік ұғым. Жырауды жыршымен еш шатастыруға болмайды. Екеуінің арасы жер мен көктей. Байтақ жырларды жыраулар ғана тудырған. Олар өз заманының шын даналары, көрегендері, сәуегейлері еді. Ал, жыршылар болса, жырды жаттап алып айтушылар.

Дүние жүзі халықтарының батырлық эпосында тұрақты кездесетін күрделі де көне мотивтердің бірі – болашақ батырдың дүниеге таңғажайып жағдайларда келіп, елден ерекше болып өсетіндігі. Қыз Жібектің көшіндей ырғалып көз алдыңнан өтетін эпостардағы қазақ қыздарының образы қандай? Қас батырдың жанына жалау бола білген, қажет болса қолына қару ұстап, ел қорғаған батыр қыздардың кескіні халық батырларымен бірдей суреттеледі.

Сонымен бірге, эпостарда жаугершілік заман талабына сай батырдың ұрыс алаңындағы ең сенімді серігі, әрқашанда ажырамас жолдасы, жақын жанашыры – астындағы тұлпары. Қандай қаһармандық эпоста болсын, батыр мен тұлпарының айнымас достығының ерекше әңгімеленетіні де сондықтан. Бұл дүниежүзілік эпоста ең көп тараған, ең көп жырланатын тақырып. Қажет болғанда тұлпарға тіл бітіп, иесімен тілдеседі, қиналғанда ақыл табады, иесін қауіп-қатерден құтқарады. Мәселен, Тайбурыл Қобыландыны “алты айшылық жолды алты күнде алып”, алыстағы Қазан ханның еліне “намаздыгер-намазшамға дейін” жеткізеді. Манастың Аққұласы да шапқанда “құланша құлақ жымырып, құйынша жерді сыпырып, желісіне жел жетпей” зулайды. Аққұла шапқанда үстіндегі қорғасындай Манасты құмалақтай көрмесе, Тайбурыл үстіндегі Қобыландыны тақиядай көрмейді.

Қаһармандық жырларда ең әуелі батырға лайық тұлпарды тап басып тани білуге, оны баптап өсіруге үлкен мән берілуі содан болса керек. Манастың Аққұласы, Алпамыстың Байшұбары, Қобыландының Тайбурылы, Ер Тарғынның Тарланы, Қамбардың Қарақасқасы секілді желден жүйрік, құстан ұшқыр тұлпарлардың шабысын суреттеу батырлық эпосқа ортақ тұрақты мотив. Бір қызығы, Тайбурылдың шабысы – Қобыланды батыр жырының барлық нұсқаларында еш өзгеріссіз кездеседі. Көлемі әр нұсқада 350 жол мен 235 жолдың арасында толқып отырады. Біздің ойымызша, Қобыланды жырының ең тұрақты тарауы – “Тайбурыл” эпизодын о баста өте талантты бір жырау шығарып, кейін барлық айтушылардың репертуарына еш өзгеріссіз еніп, сол қалпында ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырған. Бұл көшпелі жұрттың жылқы малына деген ғасырлар бойғы сүйіспеншілігінен туса керек. Қазақ “ер қанаты – ат” дейді. Эпостардағы тұрқы бөлек тұлпарлар халқымызбен бірге жасап келе жатқан қанатты құдіреттерге деген ыстық махаббаттан туған. Және олар өмірде болған. Жылқы малын кеше Абай да жырлады, Ілияс Құлагерді жырлады. Қазақпен егіз ұғымға айналып кеткен қазанат тұлпарларды талмай жырлау бүгінгі ақындардың да парызы.

“Қобыланды батырды” жырлаған жыршы-жыраулар эпостың ең ұтымды жерлерін өзгеріссіз сақтап, жырдың М.Әуезовтың сөзімен айтқанда “тұрақты, айнымайтын” өзегін жасаған. “Қобыланды батыр” жыры – көркемдік қасиеті жағынан да дүние жүзі эпостарының алдыңғы қатарында тұрған ең тамаша әдеби ескерткіштердің бірі. Бұл жырды әлем халықтарының батырлық жырлары сияқты классикалық эпостар қатарына қосуға әбден болады. Өйткені, Қобыланды туралы жырда классикалық эпосқа тән типтік қасиеттердің бәрі кездеседі.

“Қобыланды батыр” жыры қазақ эпосындағы күрделі де кесек туынды. Жырдың композициялық тұтастығы, сюжет желісінің тартымдылығы, стильдік көркемдік ерекшеліктері бұл нұсқаның сан ғасыр таңдаулы сөз шеберлерінің талқысынан өтіп, бізге әбден шыңдалып жеткендігін айғақтайды.

Қобыланды – туған елін, туған жерін жаудан қорғаған қаһармандықтың символы, қалың елінің мұңын мұңдаушы, жоғын жоқтаушы. Жауға ел намысы үшін, халқының жауда кеткен кегін қайтару үшін аттанып, ылғи жеңіспен оралады. Ақын-жыршылар эпостағы барлық оқиғаны Қобыланды төңірегіне топтастырып, оны арыстанға, көк бөріге, алғыр қыранға, ақсұңқарға, қырғиға теңеп суреттейді.

Қобыланды – ерліктің символына айналған тарихи қайраткер. Қазақ эпосындағы Қобыланды бейнесі – ол қайсар рухтың символы. “Қобыланды батыр” эпосы туралы қазақ әдебиеттану ғылымында аз жазылған жоқ. Халық бойына отаншылдық сезімін сіңдіріп, эстетикалық тәрбие беруде үлкен рөл атқарып келе жатқан осы бір күрделі көркем жыр жайындағы сөз жалғаса беретіні де анық.

“Қобыланды” жыры тек қазақ халқының ғана емес, сонымен бірге ноғай, қарақалпақ халықтарының да тарихи туындысы. Десе де Қобыландыны қазақтай жырлаған халық жоқ. Біздің қазақ – телегей теңіз жыр тудырған, аспанында ән қалықтап, күй шалқыған халық. Ел тізгіні өзгенің қолында болған кеңестік тоталитарлық жүйе бізге Қобыландыны тарих емес, ертегі деп оқытты. Шындығында бұл жырда біздің бабаларымыз басынан кешкен байтақ тарих жатыр.

Қобыландының Алтын Орданың ыдырау кезеңінде өмір сүріп, Қобда жерінен мәңгілік тыныс тапқан тарихи тұлға екендігі сөзсіз. Батырлық жырдың Марабай, Мергенбай, Нұрпейіс нұсқаларындағы жер-су аттарының – Ақтөбе облысындағы жергілікті атаулармен сәйкес келуі де тегін емес.

Пайдаланылған   әдебиеттер:

1. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
2.   Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2

    «Алпамыс  батыр»  жыры

“Алпамыс батыр” — қазақ халқының қаһармандық эпосы. Терең мазмұны, көркемдігі мен тарихи шындықты қамтуы жағынан “Одиссея”, “Манас”, “Калевала”, “Қобыланды батыр” т.б. жырлар секілді әлемге танымал эпостық жыр. “Алпамыс батырда” халықтың басынан өткен қаһармандық оқиғалар эпик. әсірелеу заңдылығымен берілген. Жырда талай заманның түсінігі, дүниетанымы, шындығы қат-қабат қорытылып, полистадиялы түрде жинақталған. Мұнда түрік қағандығы дәуіріндегі (5-7 ғ.) азаттық үшін күрестің сарындарынан бастап, 17-18 ғ-ғы қалмақ шапқыншылығына қарсы қаһармандық ұрыстардың нақтылы елестері де сезіліп отырады. Зерттеушілер (В.М. Жирмунский т.б.) “Алпамыс батыр” жырында көне дәуірдің салт-санасы, ғұрпы, неғұрлым айқын бейнеленгенін атап өткен. Жыр дәл қазіргідей класик. бүтіндікке замандар бойында жетілу, толығу арқасында жеткен. Әсіресе, жырдан батырлық ертегілердің жігі айқын байқалуы эпосты ең байырғы туындылардың бірі деп есептеуге мүмкіндік береді. Мыс.: жырда қарт ата-аналардың жаратқаннан перзент тілеп әулиелерге түнеп мінәжат етуі, болашақ батырды зарығып көруі; жас қаһарманнның жедел ер жетіп, айрықша қайрат танытып өзі таңдап жүйрік ат мінуі; жау шапқыншылығына ұшыраған елінің кегін қайтарып, туған елін бақытқа кенелтуі; өзіне өмірсерік болатын сұлу жар таңдап бақытты өмір кешуі секілді ежелгі батырлық ертегілерге тән тұрақты сарындар жырда мейлінше анық және толық көрсетіледі. Алпамыс жау зынданында жатқан кезінде оның қалыңдығы Гүлбаршынды Ұлтақұлдың зорлықпен алуға ұмтылуы, батырдың өз әйелі “тойының” үстінен шығуы бұл эпосты ертедегі гректің “Одиссеясымен” үндестіреді. Әлбетте жырдың ең қызықты тармағы қазақ халқының бертіндегі тарихи өмірінің сипатын беретіндігі. Қазақ халқының 17-18 ғ-да қалмақ жаулаушыларына қарсы күресі көптеген жырларда фабулалық шынайы көрініс береді. Жырда көрсетілген жер, мекен, адам аттары, елдің шаруашылық кәсіптері, салт-ғұрыптары эпостың қазақ халқының төл туындысы екендігін дәлелдейді. Қаһармандардың туып-өскен, өмір кешкен елі — Жиде байсын, нақтылы тайпасының аты — қоңырат болып көрсетілгені көптеген ғалымдардың, соның ішінде Жирмунскийдің дастанды қоңыраттардың тайпалық эпосы деп айтуына мүмкіндік берген. Дегенмен, эпоста сипатталатын оқиғалар, адамдардың іс-әрекетінің молдығы, сан-дәуірдің наным-сенім ерекшелігін танытатын тұстары эпостың шеңберін бүкілқазақтық көлемге көтереді. “Алпамыс батыр” жырының халықтың есінен мәңгілік ұмытылмастай орын алу себебі тарихи әлеум. шындықтың биік көркемдікпен жырлануында. Мұндағы бейнеленетін көріністердің бәрі де қазақтың көшпелі өміріне тән мейлінше етене жәйттер. Байбөрі мен Байсарының бір-бірімен уәде байласып құдандалы болуы, қадым замандағы нағыз қазақтың шындығы. Құдалардың көкпар үстінде бір-бірімен өкпелесіп, Байсарының жат елге көшіп кетуі, барған жерінде зәбір көруі, ақырында Гүлбаршын сұлуды Алпамыс батырдың іздеп тауып, көп қиыншылық, азапты оқиғалардан соң алып қайтуы ұзақ жылдарға созылған жаугершілік заманның елестері. Әлбетте Алпамыс та, Гүлбаршын да мейлінше әсіреленген. Идея, мұрат дәрежесіне көтерілген бейнелер. Батырға тән ерекше қасиеттер: жаудан сескеніп қорықпайтындық, қалың дұшпанға қарсы шабатын, намыс пен арды жоғары қоя білетіндік, еліне қамқорлық Алпамыстың басынан табылса, әйел атаулының ең ұнамды сипаттары болып табылатын ақылдылық, мінезділік, опалылық сынды белгілер Гүлбаршынға тән болып көрінеді. Бұндай бейнелер халықтың ең ізгі адамдар туралы ұғымына, арманына сәйкес келеді. Эпостың қай заманда да халық көңіліне дөп келетін қасиеттері мұнда болғанды ғана емес, болуы мүмкіннің де жинақталып берілуінде. Алпамыстың отқа салса күймейтін, оқ өтпейтін, қылыш кеспейтін болып көрінуі халықтың ешқашан жойылмайтын, жаңсылықтан үмітін үзбейтін дәл осындай ел перзенті болса дейтін аңсарынан туған.

“Алпамыс батыр” жыры ел арасында замандар бойында айтылып келгенімен баспа жүзін алғаш рет 1899 ж. (“Қисса И-Алпамыш”, Қазан) көрген. Қазан төңкерісіне дейін бұл жыр 7 рет қайталанып басылып шыққан. Жырдың ел арасындағы түрлі нұсқаларын іздеп тауып, хатқа түсіріп орысша мазмұнда бастырған атақты фолькоршы Ә.Диваев. Ол бұл жырдың бір нұсқасын қарақалпақ бахшысы Жиемұрат Бермухамедовтан, тағы бірер нұсқасын Шымкент оязының тұрғыны Е.Ақылбековтің қолжазбасынан алған. Кеңес жылдарында өзге де батырлық жырларымен қатар “Алпамыс батыр” сан рет қайта басылды. Оның тарихи, көркемдік мәні мен орны туралы М.Әуезов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Н.Смирнова, Т.Сыдықов сынды зерттеушілер арнаулы еңбектер жазды. Бұл қатарда орыс ғалымы Жирмунскидің түрік батырлық эпосы туралы монографиясын айрықша атап өтуге болады. “Алпамыс батыр” жырының дүние жүзіне мәлім болуына осы аталған еңбектің пайдасы зор болды. Жырдың аса тартымды, кең танымал болуының тағы бір сыры оның фабулалық желілерінің түрік тілдес халықтарда да ұшырауына байланысты. Қазақ халқының бірнеше ертегілерінде “Алпамыс батыр” жырының оқиғалық сарыны кездеседі. Татар, башқұрт халықтарында бұл тақырып ертегі түрінде айтылады. “Қорқыт Ата кітабы” мен “Алпамыс батыр” жырының тараулары арасындағы ұқсастық тарихтың тағы да бір терең қабаттарына бойлатады. Мұның өзі қыпшақ-оғыз халықтарының бір заманда Сырдария бойларында ұзақ уақыт аралас өмір кешкендігінің де куәлігіндей. Тәуелсіздік туын көтерген көптеген түрік халықтары егемендік алған заманда бұл елдердің ерте кездегі өнер байланысын, тағдырлыстығын, мүдделерінің ортақтығын, көркемдік ойлау мәдениетінің жақындығын көрсететін этник. туыстықты дәлелдейтін нағыз қымбат куәліктің бірі “Алпамыс батыр” жыры болуы оның халықар. деңгейдегі мәнін арттыра түседі. Алпамыс батырдың түп негіздерінің пайда болғанына 1200-1300 жыл толды деп тұжырымдауымызға да осы мысалдар айқын себеп. Жырдың үлкен, көркем поэзиялық нұсқалары туысқан қарақалпақ, өзбек халықтарында да кездеседі. Бұл көрсетілгендер “Алпамыс батыр” жырының көптеген түрік халықтарының бастан кешкен тағдыр-талайын еске салатын жалпы түріктік қасиетінің молдығын аңғартады. “Алпамыс батыр” жырының халық арасында айрықша қастерленуі оның түрлі нұсқасы көп болуына ықпал етті. Қазан төңкерісіне дейін бұл жырды Қазақстанның барша облысында айтып келгені белгілі. Сол нұсқаларда жырдың соны қырлары кездесіп отырады. Әсіресе “Алпамыс батыр” жыры Оңтүстік Қазақстан уәләятында мол таралғаны атап көрсетерлік. Бұл өлкеде осы жырдың түрлі нұсқаларын айтқан С.Аққожаев, Ә.Байтұрсынов, Е.Керімбетов, А.Нысанов, Ж.Жақыпов тәрізді ақын-жыршылар өмір кешкен. Әсіресе Сұлтанбек Аққожаевтың жазып алған нұсқасы “Алпамыс батыр” жырлардың ішіндегі ең толық әрі көркем түрі болып табылады. “Алпамыс батыр” күйтабаққа жазылған. Ауыз әдебиеті шығармаларының қымбат қасиетінің бірі жаңа жазба туындылар жасауға негіз болатындығында. “Алпамыс батыр” жырының оқиғалық, құрылыстық және көркемдік ерекшеліктері бірталай авторларды жаңа туындылар жасауға ұмтылдырған. Мысалы: Өзбекстан мен Қарақалпақстан қаламгерлері осы жыр негізінде пьеса жазды. Ал қазақ композиторы Е.Рахмадиевтің “Алпамыс” операсы (Либр. жазған К.Кенжетаев) құндылықтарымыздың қатарына қосылды.