Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Ертеден келе жатқан тамаша салт-дәстүріміздің бірі –  бата. Бата (а) ﻗﺎﻨﺤﻪ (фатехә). 1. Алғыс айту, ақ ниет, жақсы тілек білдіру (оң бата). 2. Діни. Мұсылмандардың намазда, т.б. діни жораларда оқитын дұғасы [АПС: 42]. Ғалым С.Негимов «Ақ бата» жинағының алғы сөзінде: «Бата ұғымының тек-төркініне барлау жасар болсақ, Құранның бірінші сүресінің аты «фатихадан» туындаған тәрізді. Мұнда жаратушы мен оның «елшісі» Мухамедке мадақ сөз айтылады», - дейді. Ал Марат Жауыс «Бата беру мен дұға оқу» деген мақаласында: «Бата – арабтың «фатаа» - қайырма немесе қайыру деген сөзінен шыққан ұғым», - дегенді айтады. ҚТТС-де бата сөзіне мынадай түсініктеме берілген: «Бата. Зат. Діни. 1. Өлген адамға бағыштап, тамақтың алды-артынан оқылатын дұға, құранның бірінші сүресінің аты. 2. Игі тілек, алғыс. Бұл жанр қазақ-қырғызда ғана бата аталады. Қалған тілдерде бұл атауды кездестірмейміз, ал алғыс және қарғыс атаулары жиі ұшырасады. Мәселен, Дағыстан халықтарында, лезиндіктерде ахрар, кваргишлар, құмықтарда алгыш, къаргыш делінетін ежелгі магиялық поэзия жанры, әзірбайжан халқында алгыш және гаргыш деп аталатын ауыз әдебиетінің ежелгі ғұрыптық фольклор жанры бар.

Ұлыс  күні кәрі-жас Құшақтасып көріскен. Жаңа ағытқан қозыдай Жамырасып  көріскен Шалдар бата беріскен (Наурыз жыры) 

Ұлыс («ulus, ulys») «страна, область, народ» мағынасында V-VIII ғасырлардан белгілі. Ұлыс (п) ескі. ﺍﻮﻟﻮﺲ (улус). Әулет, ру, нәсіл (уст. потомство, род, происхождение) [АПС: 177]. Ұлыс – қазіргі тува, алтай тілдерінде «халық» мағынасында жұмсалады: монғолша улс – мемлекет, ел, үкімет, халық, адамдар, династия. Мысалы, Монғол улс – Монғолия. Бұл тілде ұлыс «ірі, ру, орда» ұғымында да қолданылған. Көне түркі ескерткіштерінде халық деген сөздің орнына ұлыс сөзі қолданылғанын байқаймыз. Орта Азия әдеби тілінде, бұл шығармалар жөнінен жазылған сөздіктерде, «Бабур-намада» - бәрінде де ұлыс сөзі «халық» мағынасында қолданылады. Навоидың парсы тілінде жазылған өлеңдеріне байланысты халық сөзін ол туралы сөздік жасаушылар ұлыс деп аударады. Демек, бұл өте ерте кездерден бастап түркі-моңғол тілдерінде «халық» мағынасында қолданылып келген көне сөз [ҚТҚЭС: 20].

Ғалым Т.Жанұзақ  қазақ этнонимдерінің ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. ежелгі түркілер тілінің терминологиясымен  ұқсас элементтері бар екендігін  көрсетеді. Мысалы: ел < др. тюрк. «народ»; жұрт < др. тюрк. йурт «страна, родина», улыс < др. тюрк. ulus – ulus budun парн. «народ». Сондай-ақ ғалым көптеген қазақ этнонимдері құрылымы мен семантикасы жағынан өзге де туыстас түркі тілдері мен моңғол тіліндегі терминдерге жақын екендігін айтады. Мысалы, алт. «согласие», «союз», старомонг. «народ, племя», новомонг. «союз, согласие»; тув. улус «народ», «люди»; уйг. улус «крупное племя»; хак. улус «народ»; монг. улус «народ»; бурят улад «народ, люди»; калм. улс «народ, государство»; кырг. суйек, хак. сеок «род»; алт. соок «род»; каз. ру «род»; тат. урук, руг «род»; кырг. уруу, башк. ырыу «род»; як. уус «род»; алт. урен и морен, «род», монг. уре «род» [19, 59].

Профессор Е.Жанпейісов өз еңбегінде ұлыс сөзі Э.К.Пекарскийдің айтуынша, улуу және уус дейтін 2 түбірден тұратынын айтады: улуу – большой, великий и уус – род [20, 30]. Біздің ойымызша, көне түркілік ұлыс тұлғасының «ірі ру» мағынасы «халық» мағынасына ауысқан. Сонда ұлыстың ұлы күні деген тіркес «халықтың ұлы күні» дегенді білдіреді. Себебі «Наурыз мейрамы басқа мерекелерге қарағанда тым қарапайым әрі табиғилығымен ерекшеленеді. Олай дейтініміз, осы мерекеге жас, жыныс, әлеуметтік ерекшеліктеріне бөлінбей, бүкіл қауым тегіс қатысады. Міне, сондықтан да Наурыз мерекесі «Ұлыстың ұлы күні», «Ұлы мереке» атанған».

Наурыз батасының  халық арасында осы кезеңге дейін қалыптасқан үлгілері де мол. Мысалы: Шалдар бата беріскен: «Сақтай гөр», - деп терістен. «Кел, таза бақ,  кел»десіп, «Ием, тілек бер!» десіп, «Көш, Қайрақан, көш!» десіп, - деп келетін өлеңде халық үшін ерекше мереке саналатын бұл күндегі әдет-ғұрыптар айқын көрінеді. Осындағы Қайрақан – зұлымдық пен жаманшылық иесі. Бұл күндері архаизмге айналып, тілдік қолданыстан шығып қалған қайрақан (кейде «қайраған» деп жазылады) атауы тек тұрмыс-салт жырларында кездеседі. Түркі халықтарының бір бұтағы тыва (тува) тілінде «сақта, құдай!» деген тіркес «өршээ, хайырахан!» деп айтылады екен. Бұған қарап, ертеде ежелгі түркілер табынған құдіреттің бір аты «қайрақан» болған деп қисын айтуға болады. Әсілі, кейін қабылданған ислам діні біздің бабаларымызға оның атын ұмыттырған, немесе қайрақанды қазақтарға құбыжық қылып көрсетсе керек. Десек те, қайрақан атауының көмескі бір нұсқасы қазақ тілінде жиі айтылатын қайран одағайынан бой көрсетеді: «қайрақан – қайраған – қайран». Қайрақан сөзін В.Радлов Сібір түркілерінде (алтайлықтарда, тувалықтарда, телеуіттерде т.б.) «жаратқан иенің қастерлі аты, жебеуші періште» деген мағынаны білдіреді дейді [РСл ІІ: 22]. «Осы анықтаманы Л.Будагов те береді. Сөйтіп, тау-тас сияқты табиғат күштерінің «иесінің» атауы ретінде, яғни табынатын, сыйынатын, қорқатын «тәңірлердің» аты қатарында қайрақан / қайраған сөзі ертедегі қазақтардың да, дәлірек айтсақ, қазақтарды құраған ру-тайпалардың да тілінде жұмсалған деген тұжырымға келуге болады», - дейді  академик Р.Сыздық [21, 111]. Бірыңғай аңшылықпен айналысқан алтайлықтар әр таудың өз иесі, тәңірісі бар деп түсінген. Сондықтан олар тау иесін шошытып, ренжітіп алмау жағын ойлаған. Алтайлықтардың түсінігі бойынша, тау тәңірісі өлең-жыр шығарып, ертегі айтқан, би билеген аңшыларды сүйген, солардың өлең-жыр, әңгімелерін тыңдаған. Міне, сондай кездерді пайдаланып, аңшылар бағусыз, қағусыз қалған құс пен аңды атып ала берген. Кейде өлең-жырға сүйсініп, ырзалық білдірген тау иесі аңшыларға деген олжаны өз қалауымен жеткізіп беретін болған.

Л.Будагов өзінің сөздігінде қайрақан сөзіне мынадай анықтама береді: «монг. хайрханъ – почтительное название божества, духовъ, идоловъ, чтимыхъ какъ божество горъ и т. п.» [БСл: 415]. Бұл туралы М.Әуезов былай дейді: «...Мұнда баяғы заманда, Ұлыстың ұлы күні қалың елдің жаңа тілек тілейтіні көрінеді. Жұп шырақ жағу, кетік аяқ, кетік шөміш сындыру, көріскенде «Таза бақ, кел» деп, «Көш, Қайрақан, көш» деп аластау – барлығы да сол заманның тілегі. Сонымен, Қайрақан – қазақтың исламға дейінгі пантеонында жаманшылық иесі. Наурыз, Ұлыс күніне байланысты тілек-баталардың лексикасында көне түркі мифологиясына, Тәңірлік сенімге байланысты сөздер мол кездеседі.

2.2  Жарапазан  (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы. Маусымдық ғұрыптарға байланысты туған өлеңдердің бірі – жарапазан. Жарапазан өлеңдері де халық поэзиясы дәстүрінде жасалған. Ішінде мақтау, ниеттестік, кейде әзіл, күлкі де болады. Бақсылық сарынында «тәңірі» сөзі басым болса, жарапазанда «алла», «құдай», «пайғамбар» дейтін сөздер үстем. Жарапазанның арнаулы баталары да болған. Онда қораңа мал толсын, әйелге қошқардай қос ұл ту, ол батыр болсын деген жақсы ниеттер айтылған. Ғалым Ә. Қоңыратбаев: «Жарапазанның басы мақтау, хикаялау, аяғы алғыс, бата болып келеді», – дейді. Жұмыста жарамазан, үмбет, ауыз ашар, намаз, екінді, бесін, ораза, сәлде сияқты сөздерге де тілдік салыстырма талдаулар жасалады.

Байлар, жатырмысың ұйқылы-ояу Тұсыңа Қыдыр  келді атты, жаяу Мұқамбет үмбетіне жарамазан Жарамазан, жарамазан! Алла-құдай, бұл рамазан! (Жарапазан)

Жарамазан және жарамазанның батасы мұсылмандардың ораза айтымен байланысты туған өлеңдер. Жарамазанның мазмұны, негізінде, ислам діні мен шаман діні қалдықтарының бір-бірімен үйлесіп, үндесуін білдіреді. Жарамазанның батасында халық аруақ пен тәңіріден өзге мұсылмандардың алласына, пайғамбары мен әулие-әнбиесіне сиынады. 

Жарамазан / жарапазан – парс. діни ораза айында ауыл аралап, сый-сияпат алатын тұрмыс-салт жырларының дінге байланысты түрі. К.Юдахин сөздігінде рамазан және жарамазан сөздеріне мынадай анықтама берілген: рамазан – то же, что ырамазан; жа рамазан. Жарамазан – ар. этн. обрядовые песни, распевавшиеся в месяц рамазан. Парсыша ﻴﺎﺮﻤﺨﺎﻦ (а-п) йарәмәзан – жарапазан, жарамазан (йа+рәмәзан, жа+рамазан, жа+рапазан) О, рамазан! [ПҚТС: 85]. Йа-рамдану – жарамазан – о, жарамазан! (Ораза тұтатын айдың ішінде ел аралап, өлең айтып, садақа жинайтын ескі әдеті) [АҚС: 255]. رءذاﻦ Рамазан – ай календарымен арабша тоғызыншы айдың аты, діни ораза айы  [АҚС: 81]. Академик І.Кеңесбаев бұл сөздің этимологиясын былай ашады: «Жарамазан сөзін қазіргі кезде бүтін сөз ретінде ұғамыз. Ал түп тегіне қарасақ, екі түрлі сөзден құралған екен. Бұл сөз жалпы түркілік жар (жариялау, жар салу т.б.) сөзіне рамазанның (жылдың мұсылманша тоғызыншы айы) тіркесуі арқылы жасалып, дыбыстық өзгеріске ұшыраған». Парсы елінде шаһарзабан – шаһар кезуші, тапқыр, күлдіргі ақын деген ұғымды білдіреді. Бізде ол үй арасын кезіп жүріп өлең айтушы болмақ.

Қазақ фольклорында бата беру сипатында, кейде жарамазанға  қатысты айтылатын мынадай өлең жолдары кездеседі:

...Бағаналы  таудай бол, Шағалалы көлдей  бол, Бәйшешектей нұрлы бол,  Бәйтеректей бүрлі бол...Ай жағына  қарасаң, Алтыннан терек орнасын,  Айында келген мейманың, Оған  атын байласын, Күн жағына қарасаң,  Күмістен терек орнасын, Күнінде  келген мейманың Оған атын байласын.

Міне, осы екі  терек – екі ағаштың мифтік ғалам ағашының бір нұсқасы екендігінде  күмәніміз жоқ. Осыған ұқсас жұмбақты ежелгі үнді мұрағаты – «Ригведадан» да кездестіруге болады. Осындай мысалдарға қарап, арғықазақтарда бастапқыда екі  қақпа – екі бағандық қосақ түсінігінің болғандығы жөнінде айтуға болады. Бірінші босаға – екі алтын бағаннан тұрса, екінші босаға – екі күміс бағаннан тұрған, тиісінше «жазды шығаратын» (не қысқы қаңтар) қақпалар, босағалар болуы тиіс. Бірақ, уақыт өте, қазақтар екі босаға түсінігін ұмытып, оларды бір-біріне қабаттасып кеткен жартысы алтын, жартысы күміс жалғыз босаға түрінде ертегілер мен аңыздарда, жай ғана деталь ретінде сақтап қалған деп топшылауға болады [22, ІІ: 71]. Осы детальдар сыңсу өлеңдерінде де кездеседі. Мысалы, Алтын да менің босағам, Аттап бір шығам деп пе едім, Күміс те менің босағам, Күңіреніп шығам деп пе едім. Қазақтардың мифтік танымы бойынша, екі босаға, екі терек немесе екі баған ұғымдары күндіз бен түн, кеш пен таң, жылдың уақыты бойынша қыс пен жаз, көктем мен күзгі теңелулерді бейнелейді. Яғни осы ұғымдардың идиоэтникалық семантикасын аспани-күнтізбелік түсініктермен түсіндіруге болады. Сонымен, жарамазан өлеңдерінің мазмұны ислам діні мен шаман дініне ортақ лексиканы қамтиды.

3 Діни  ғұрыптар фольклорының лексикасы. Қазақ тіл білімінде діни наным-сенімдерге байланысты негізінен Қ.Ғ.Рысбаеваның, Қ.Ғабитханұлының зерттеу еңбектерін атауға болады.

Әрбір халықтың рухани-мәдени өміріндегі ең көне әрі маңызды құбылыстарының бірі – діни наным-сенімге байланысты лексика. Сондықтан осы саладағы тілдік бірліктердің мәдени-танымдық негізін, ұлттық-мәдени семантикасын ашу өте маңызды. Аталған тарауда бәдік өлеңдерінің лексикасы, арбау өлеңдерінің лексикасы, бақсы сарындары лексикасы, мифтік наным-сенімдер ғұрпының лексикасы қарастырылады.

3.1  Бәдік өлеңдерінің лексикасы. Шаман дініне сенетін қазақ халқының ертедегі ұғымында «бәдік» дегеніміз малға, адамға тиетін індет ауруының иесі, яғни құдайы. Осымен байланысты жұмыста бәдік мәтіндерінде кездесетін бәдік, күл, күләп, күлапсан, безгек, т.б. идиоэтникалық бірліктердің  семантикасына талдау жасалды. 

Қазақтың бәдігінде  белгілі бір сөзді, сөз тіркесін, сөйлемді, сөйлемдер тобын, шумақты, бүкіл мәтінді неғұрлым көп қайталаса, зиянкес күшке солғұрлым көп әсер етуге болады деген сенім жатыр. Ең көп қолданылатын сөз – бәдік.  Бәдік сөзі әрбір шумақ сайын ең кемінде бір рет кезігіп отырады, әйтпесе одан да көп жолығуы мүмкін. Бәдіктен соң жиі қайталанатын сөз – көш. Бәдік сөзін Сәкен Сейфуллин: «Бәдік деген адамға, малға қасақы ауру, індеттің «тәңір-иесінің» аты болуға тиіс» - десе, Сәбит Мұқанов: «Бәдік дегеніміз малға, адамға, тиетін індет ауруының иесі, құдайы», – дейді. Ә.Қоңыратбаев: «Бәдік – аластау, емдеу деген сөз» дейді. Л. Будагов былай деген: «Бәдік – болезнь скота, в которой он все кружится и ничего не ест» [БСл: 248]. Бәдік – үйдің шаңырағына қонып, босағасын аңдитын қорқақ, әлжуаз, жалқау бейне, ауру иесі.

Э.В.Севортян сөздігінде безгек, безік  туындылары  қақ, -(а)қ и –қа жұрнақтары арқылы «дірілдеу», «суықтан дірілдеу» мағынасындағы в(аz)-,  ваz-, бәз етістігінен жасалғанын көрсетеді. Осы пікірді М.Рясянен, К.Брокельман да қолдайды. Ал Г.Дерфер ваz-gаk сөзінің жасалуының екі жолын көрсетіп: 1) «дірілдеу» мағынасын білдіретін ваz түбірінен, 2) «діріл» мағынасын білдіретін ваzіg түбіріне  -ак қосымшасы қосылу арқылы ваz-(gik)-ак > ваzgаk туындылары жасалғанына талдау жасайды [ЭСТЯ 1978: 105].

Өзбек фольклортанушысы Б.Сарымсақов бәдіктің этимологиялық  төркінін көнетүркілік бәзік сөзінен іздейді. Э.В.Севортянға сүйене отырып, бәдіктің бәз сөзінен жасалғанын, ал бәздің «қалтырамақ, дірілдемек» деген мағыналары бар екенін, кейіннен бәзіктен безгек және бәдік шыққанын жазады. Біз бәдік, бәз, безгек, безгек сөздерінің жақындығы туралы жорамалды қостаймыз.

Айтамын, айт дегенде айда күлап, Жыландай сүйегі жоқ майда күлап, Күлабы бұл  баланың аяғында Болмаса аяғында  қайда күлап?

Бұл өлең жолдарындағы күләп (күлапсан) сөзі күл ұғымының баламасы ретінде қолданылған. Күл – сырқат аты. Қазақ-орыс тілінің сөздігінде күл сөзі скарлатина деп аударылған  [КазРС: 182]. Күлгү – адамның талдырып тастайтын талма кеселін де күлгі дейді. Бұл сөз кейде күлткү деп те айтылады [МҚ І: 489]. Қарақалпақ фольклорында да ұшырасады. Қырғыздарда күлапса түрінде айтылады [ЮСл: 463]. Ал гүлапсан тұлғасы қарақалпақ бәдігінде жиі кездеседі. Гулофшон – халықтық медициналық термин, тәжік тілінде қарамық (ветряная оспа) деген сөз [ТадРС: 106]. Қарақалпақтардағы гүлапсан сырқат нәтижесінде «бетке шығатын қызыл дақ», «денені басып кететін бөртпе» деген мағынада ұғынылған. Күл ауруы кезінде (дифтерия деп ұқсақ та, скарлатина деп ұқсақ та) денені бөртпе басатыны белгілі. Сондай-ақ қызылша, шешек, қорасан, қарамық, қышыма сырқаттары кезінде де денені бөртпе қаптайды. Қазақтың: «Сүтке салған тарыдай бөрткен бәдік» - деуі де содан болу керек. Сонымен, күлапсан – бәдіктің бір түрі.

Бәдікті басқа жанрлардан ерекшелендіретін де, өзіндік бет-пердесін ашатын да әлгі «көш-көш» сөзі. Бұларды  көп жағдайда магиялық жораның өзі  деп емес, содан қалған белгі деп ұққан жөн. Сондықтан бәдік өлеңдерінің лексикасы сакральды сөздердің магиялық күшіне деген сеніммен байланысты қалыптасқан.

3.2 Арбау  өлеңдерінің лексикасы. Кең жазық құмды далада я таулы, тасты мекендерде алты ай жаз көшіп-қонып жүрген қазақтардың ерекше қорқып, сескенетіні – улы жәндіктер екен. Қаннен-қаперсіз  ұйықтап  жатқан  дала   адамының, әсіресе   бесікте   жатқан баланың  өлімі   көбіне   жылан,  шаян,  қарақұрт,  бүйі  сияқты  жәндіктерден болған.  Міне, сондай қас күштердің: жылан мен шаянның, қарақұрт пен бүйінің шаққан уынан құтқарып, арашалап алатын адамды қазақ арбаушы дейді. Арбаушы сиқырлы сөздің күш-қуатымен інінде жатқан жылан, шаян, бәленгі, ұлу, қарақұрттың құтын қашырып, уын қайтарады. Шағылған адам мен малды жазады.