Тоталитаризм, оның негізгі типтері мен түрлері

Тоталитаризм, оның негізгі типтері мен түрлері.

          Биліқтің өзара қарым-қатынасы, мемлекет пен жеке тұлғаның мемлекеттегі қарым-қатынасы саясаттанудағы ең басты сұрақтардың бірі болып табылады. Барлық уақыттарда осы озара қарым-қатынастардың түрлі трактовкалары болды. Ең бірінші трактовкалар көне шығыста болды. Оның ішінде патерналистикалық бөлініп порінде. Оның түйіні: кез келген жанұядағыдай, яғни әке жанұядағы барлық істерді басқарады. Мемлекетте де сол сияқты- мемлекет әкесі монарх ал қол астындағылары – оның балалары болып табылады. Олар монархқа мүлтіксіз бағынуы тиіс. Бұл жерде билік субъектісі монарх болса ал басқа қол астындағылар – билік объектісі яғни олардың ешқандай өз қозқарасы пікірі жоқ және саяси процестерге араласа алмайды. 
        Платон мен Аристотель мемлекет пен жеке тұлға арасындағы қатынастағы тоталитарлық концепциясын ұсынды. Оның түйіні. 
Адамдар ұжымға өз еркімен бірігеді және мемлекет құрады яғни олар өз еркімен өз құқығы мемлекетке береді осының күшінде мемлекетте жеке тұлға жоғалатын сәтіндей-қоғамның ең басты эталоны болып табылады. Осы түсінікте мемлекет өзінің барлық мүшелерінің жалпы еркіне мақсатына билік жүргізуге құқылы. 
        Капиталистік формацияның тупидау кезеңінде мемлекет пен адамның қарым-қатынасын қарастыратын либералдық теория пайда болады. Оның мәні: мемлекеттік осы мемлкеттің жеке азаматтары құратын болғандықтан мемлекетті құрамы адам алғышқы болады ал мемлекеттің басқарушы жағдайынан шығады да, ал мемлекеттің өзі адамды барлық құқықтарымен, еркіндігін пайдаланасы өмір сүруіне кедергі жасамай қорғап отыруға міндетті марксистік концепция. Тоталитарлыққа өте жақын. Оның түйіні: мемлекет пен адамның адамның қарым-қатынасы классикалық негізде құрылады.

         Тоталитаризм (лат totalіs – тұтастай, түгелдей) – деспотизмнің бір түрі. Тоталитаризм-әрбір азаматтың, қоғам өмірінің барлық саласы мемлекет тарапынан толық бақылауға алынған мемлекеттік-саяси құрылыстың түрі. Онда бір партия, бір идиология үстемдік етеді. Мұндай тәртіпте өндіріс, экономика, бұқаралық ақпарат құралдары, білім, мәдениет, адамдардың жеке өмірі және т.б. теріс бақыланады. Азаматтардың, конституциалық ұйымдардың жұмыстарына тыйым салынады, жазалау, құғын сүргін күшейеді, террорлық полициялық бақылау орнайды.  
        Тоталитаризм орнаған мемлекетте қоғам өмірінің барлық саласы биліктің бақылауында болып, адам бостандығы мен конституциялық құқықтары жойылады, оппозиция мен өзге саяси ой өкілдері саяси қуғын-сүргінге ұшыратылады. Тоталитарлы мемлекет – демократиялы емес типтегі мемлекеттер қатарына жатады.Тоталитарлы мемлекет – қоғамның өмір сүру барысында мемлекет жағынан жан-жақты үлкен көлемді бақылау жүреді.Тоталитаризмнің тарихи үлгілері КСРО-да Сталин, Қытайда Мао Цзе Дун, Солтүстік Кореяда  Ким Ир Сен режимі кезінде, фашистік Италия мен Германияда орнады. Қоғамның, жеке адамдардың өмірін деспоттық, авторитарлық — бюрократиялык мемлекеттің күшімен басқаратын қоғамдық-саяси құрылыс. Тоталитарлы саяси жүйе ең сорақы тұрі — фашистік тәртіп.

         Тоталитарлы саяси жүйе - мемлекеттің қоғамға және жеке адамға толықтай, тұтас бақылау орнатуымен сипатталатын саяси жүйенің бір түрі.                                        Оған тән ерекше белгілер:                                                                                                         -азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының барынша бұзылуы;             -барлық деңгейдегі биліктің жоғарыдан тағайындалуы;                                          -билік бөлінісі принципінің жойылуы, яғни, биліктің барлық - атқарушы, заңшығарушы, сот тармақтарының тұтасып кетуі;                                                     -басында көсемі бар бір ғана билеуші партияның болуы және оның мемлекетпен тұтасып кетуі;                                                                                                   -басқа партиялардың және ұйымдардың қызметінің ресми "қозғалыс" қызметімен алмастырылуы;                                                                                              -қоғамның барлық мүшелеріне бір ресми идеологиялық доктринаның таңылуы;                                                                                                                              -тек қана мемлекеттік нысандағы бұқаралық ақпарат құралдарының болуы, қандай да болмасын ақпараттың қатаң "сүзгіден" өткізілуі; үздіксіз әрі тұтастай зорлыққа негізделген мемлекеттік ұйымдасқан лаңкестік.                       -бюрократияның бір партия арқылы саяси, экономикалық, әскери және идеол. үстемдік жүргізуі;                                                                                                                                            -саясиланған иерархиялық әлеуметтік құрылыс;                                                                             -міндетті түрде қолына жоғарғы саяси, экономикалық, әскери және идеололгиялық билік шоғырланған көсемнің болуы;                                                              -қуыршақ парламенттің болуы;                                                                                                   -қоғамды қорқынышта және толық бағыныштылықта ұстау мақсатымен қуғын-сүргін науқанын жүргізіп тұратын қуатты қуғындау-жазалау органы;                          - әскерилендірілген экономика, ішкі саясаттың әскери-өндірістік кешенге тәуелділігі;                                                                                                                             -мәжбүрлеуші идеологияның болуы, оған мойынсұнбау ауыр қылмыс ретінде бағалануы;                                                                                                                                       -қоғамда жау бейнесінің қалыптастырылуы, сол жауға деген жек көрушілік режимнің мақсатына жету жолында бұқараның жұмылуына себепші болады. Осындай режим орнаған мемлекетте қоғам өмірінің барлық саласы биліктің бақылауында болып, адам бостандығы мен конституциялық құқықтары жойылады, оппозиция мен өзге саяси ой өкілдері саяси қуғын - сүргінге ұшыратылады. Саяси жүйенің бір түрі тоталитарлы саяси режим - мемлекеттің қоғамға және жеке адамға толықтай, тұтас бақылау орнатуымен сипатталады.                                                                                                           Саяси режим — саяси  билікті жүзеге асырудын түрі, формасы, әдістері, онын салаларын ұйымдастыру қағидалары. Саяси режимнің функционалды мазмұны маңызды сұрақтарға жауап  береді, яғни қоғамның саяси жүйесінің қызметтерінде ерекше орын алады.                                                                          Саяси режим келесідей сұрақтарға жауап беруге көмек береді:                                                  - билікте қандай саяси күштер болады және олар қандай механизммен билікті жүзеге асырады;                                                                                                                         -   саяси билік қалай шынайы таратылады және оның жүзеге асуын кім бақылайды;                                                                                                                                   -  қоғамда тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарына қандай жағдайда кепілдіктер беріледі;                                                                                                                 -   қоғамда саяси оппозицияның өмір сүруіне жол беріле ме;                                                                 -   саяси билікке қол жеткізуді жүзеге асыруда қандай әдістер, тәсілдер және құралдар қажет т.б.                                                                                                              Саяси режимнің сапалық сипаттамаларын мынадан анықтауға болады:                                    - адам құқықтары мен бостандықтарының өлшемі;                                                             - мемлекеттік биліктің жүзеге асу әдістері;                                                                             - мемлекет пен қоғамның өзара қарым - қатынас сипаты;                                                   - саяси шешімдерді қабылдауда қоғамның ықпал жасау мүмкіндіктерінің барлығы немесе жоқтығы;                                                                                                         - саяси институттардың қалыптасу жолдары.                                                            Нақты бір елдегі өмір сүріп отырған саяси режим түрі субъективті және объективті жағдайларға, сондай – ақ басқа да көптеген факторларға байланысты. Сондықтан да саяси режимнің классификациясы өмірде көп кездеседі. Осы классификация бойынша саяси режимнің түрі былай анықталады:                                                                                                                            - саяси – қоғамдық  процесстердің интенсивтілігі  және  даму деңгейі;                                            - басқарушы элитаның құрылысы және оның қалыптасу механизмі;                                    - қоғамдағы адам құқықтары  мен бостандықтарының жағдайы;                                       - бюрократиямен қатынас жағдайы;                                                                                        - қоғамда басқарушылық  легитимді болу деңгейі;                                                          - қоғамдағы саяси санаға қозғау салатын қоғамдық – саяси дәстүрлердің әрқилылығы.

Осы айтылғандарға  байланысты саяси режимнің негізгі үш түрін ажыратады: тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық.                                                    

         1. Тоталитарлық режим жағдайында мемлекеттің бүкіл билігі көсем бастаған ат төбеліндей аз ғана топтың қолына өтеді, демократия принциптері аласталып, азаматтық қоғам жойылады, адамдардың құқығы мен бостандығы аяққа тапталады, күштеу, қорқыту, үрейлендіру, бұйыру тәсілдері арқылы адамдар рухани езгіге салынып жанышталады.

         2. Авторатитаризм (от лат. autoritas — бұйрық беру, толық билік, ықпал  ету) — мемлекеттегі билік бір  ғана адам немесе бір ғана орган  қолында шоғырланатын билік формасы.«Авторитаризм» термині  ғылыми айналымға Франкфурт мектебінің теоретиктерімен енгізілген.        Авторитаризм – саяси  тәртіп, мұнда бір түрдің немесе топтың өз басшысымен бірдей билікке деген ұмтылысы көрініс табады. Авторитаризм қоғамдық құрылысы ауысып жатқан елдерде, ұзақ дағдарыста болып жатқан қоғамда пайда болады.                                                                                       Авторитарлы режимдердің  ең жақсы типологиясын неміс саясаттанушысы Дирк Берг – Шлоссер ұсынған болатын. Ол авторитаризмнің келесідей түрлерін ұсынды:

•  Дәстүрлі абсолютистік монархия (Эфиопия 1947 жылға дейін, Непал 2007 жылға дейін, Марокко, Саудовская Аравия т.б.)

•   Олигархиялық типтегі дәстүрлі авторитарлы режим. Латын Америкасы елдеріне тән (Гватемала, Куба  1959 жылға дейін, Никарагуа 1979 жылға дейін).

• Жаңа олигархияның гегемониялық авторитаризмі (Камерун, Тунис, Филиппины Ф. Маркос билігі кезінде 1972—1985 жылға дейін).

• «Социалистік ориентациядағы»  елдер: Алжир, Бирма, Гвинея, Мозамбик, Венесуэла, Танзания т.б.

Қазіргі әлемде авторитаризмнің  сақталып қалуына көп жағдайлар себеп болып келеді.

        3. Демокра́тия (др.-греч. δημοκρατία — «халық билігі», от δῆμος — «халық» и κράτος — «билік») — негізінде коллективті шешім қабылдау, барлық қатысушылардың билік процесіне бірдей әсер ету әдісі жататын саяси режим.          Демократия ол:                                                                                                                                       •   Белгілі бір қалыптасқан ұйым мүшелерінің шешім қабылдауына қатысуына негізделген;                                                                                                                                                     •   Қоғамдық құрылымның идеалы және оған сәйкес әлем көзқарасы;                       •       Халық билігі және демократияның мақсаты мен идеалының жүзеге асуы үшін әлеуметтік – саяси қозғалыс.                                                     Демократия келесідей жағдайлар орын алған кезде пайда болады және сақталады:                                                                                                                         Біріншіден, экономикалық дамудың биік деңгейі. Курт жасаған зерттеу қорытындысы бойынша тұрақты экономикалық өсуі ең соңында демократияға әкеледі.                                                                                    Екіншіден, қоғамда толеранттылықтың бар болуы, саяси азшылықтың құқығын  сыйлау.                                                                                              Үшіншіден, қоғамның базалық  құндылығына, тең құқығына қатысты  келісімі.                                                                                                      Төртіншіден, халықтың саяси қатысушылыққа ұмтылысы (сайлау түрінде)

        Демократиялық қоғамның белгілерін экономикалық, саяси, рухани, әлеуметтік салаларына қарай бөлуге болады.

                                        Экономика саласында:

Еңбек адамдарының меншік қатынастарына тікелей тартылуы;

Меншік түрлерінің әркелкілігі;

Ауқымды өндіріс демократиясы қажет;

Кәсіподақтардың еңбекшілер құқын қоғауы;

Еңбекке қарай бөлу принципінің болуы;

Мүгедектермен,табысы төмен топтарға қамқорлық жасау;

                                              Саяси салада:

Саяси пікірдің әралуандығы;

Көппартиялылықтың болуы;

Демократиялық сайлау жүйесінің болуы;

Құқықтар мен бостандықтар туралы заңдардың болуы;

Оларды іс жүзінде қолдану;

Қоғамдық ұйымдар жүйесінің болуы;

Саяси өмірге қатынасу мүмкіндігінің болуы;

Оппозицияның болуы;

                                           Әлеуметтік салада:

Заң жүзіндегі сөз, ұждан, шығармашылық, т.с.с. бостандықтар жүйесінің болуы;

Өнердің, мәдениеттің барлық түрлерінің дамуы;

Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы;

Оқу-ағарту мекемелер жүйесінің болуы;

Мәдениет пен шығармашылықтың барлық саласының дамуы, оған еркін қол жеткізу;

Зұлымдық, қаталдық, нәсілшілдік насихатынын шектелу;

                                                     Рухани салада:

Әлеуметтік қауымдасулардың арасындағы тең құқықтық, шарттық келісім қатынастарының болуы;

Жеке адамның әлеуметтік қорғалуы;

Азаматтардың әкімшілік тарапынан болған әділетсіздіктен қорғалуы;

Жеке адамның және оның мүліктерінің қылмыстық элементтерден қорғалуы;

Материалдық және рухани игіліктердің әділетті бөлінісінің болуы;

Білім, дәрігерлік көмек пен әлеуметтік қамсыздандырудың сапасы мен оған еркін қол жеткізу;

         Тоталитаризм – ол индустриализация, модернизация дағдарысы кезеңіндегі қоғамның «реакциясы», мұндай кезеңде қоғам үлкен қиыншылыққа келеді: дәстүрлік құрылымдар бұзылады, адамдарда сезімнен айырылу, жалғыздық пайда болады. Үстемдік жүргізетін идеологияға, оның саяси іс – әрекетінің мазмұнына әсер ететініне қарай тоталитаризмді негізінен коммунизмге, фашизмге және ұлтшыл – социализмге бөледі.                                  Саясаттанудағы  әлемдік  практика социализмнің екі түрін  ажыратуға мүмкіндік береді: оңшыл және солшыл.                                                                                                   Тоталитаризмнің оңшыл түрі екі формадан  - итальяндық фашизм және неміс ұлтшыл - социализмнен тұрады. Оңшыл жаққа жатқызылуының себептері – жеке меншік институты және нарықтық экономиканың сақталуы, экономикалық өздігінен реттелу механизмдерін қолдану.                         Италияда фашизмнің орнауы ұлттық және экономикалық тұтастықты сақтау процесіндегі артта қалушылыққа деген ұсақ және орта буржуазияның теріс реакциясы болатын. Фашизмде ұсақ буржуазиялық топтардың ескі аристократияға деген антагонизм көрініс тапты. Фашизм  «ұлттық жанды» қалпына келтіру, жаппай қылмысты ликвидациялау, мәдени және этникалық негізге сүйеніп, коллективті бірізділікті  қамтамасыз етуді көздеді. Италиядағы фашистік тоталитаризмнің орнауы елдегі ықпалды топтардың позициясына сәйкес болды: король, аристократия, офицерлік корпус және шіркеу. Режимнің елдегі билікті жүзеге асыра алмауы белгілі болғаннан кейін бұл таптардың өздері Муссолиниді биліктен тайдырды.                                                               Оңшыл тоталитаризмнің классикалық формасы Германияда 1933 жылы пайда болған ұлтшыл - социализм болып табылады. Бұл режимнің орнауы қоғамның либерализм дағдарысы мен әлеуметтік – экономикалық және ұлттық ерекшеліктердің жоғалуына жауабы болды. Германияның бұрынғы күш пен құдіреттілігін қалпына келтіруді арийлік расаның үстемдігі  мен өзге халықтарды бағындыру идеясының негізінде жүзеге асыру көзделген болатын. Фашистік қозғалыстың жаппай әлеуметтік базасы жұмыс класына да, аристократияға да, ірі буржуазияға да антагонистік көзқараста қараған ұсақ және орта буржуазия болатын. Фашистік қозғалысқа қосылу ұсақ және орта буржуазияға жаңа әлеуметтік тәртіп орнату және фашистік режим алдындағы өзінің жеке қызметіне байланысты ондағы жаңа статус пен артықшылықтарға ие болуға мүмкіндік берді. Немістердің ұлттық және әлеуметтік сананың өсуіне Бірінші Дүниежүзілік соғыстағы (1914 – 1918ж.) жеңіліс пен экономикалық дағдарыстың (1929 – 1933ж.) ықпалы зор екенін айта кету жөн. Ұлтшыл – социализмнің фашизммен туыстастығы бар, бірақ дегенмен де, ол көбінесе кеңес коммунизмге ұқсайды. Мысалы, тоталитарлық партиялық ұйымшылдық түрі және «товарищ» деп айтқанында.

Ұлтшыл - социалистік идеологияның негізі:                                                                  - неміс рейхін қалпына  келтіру;                                                                                                - неміс расасының тазалығы  үшін тартыс;                                                                                                                         -  басқа ұлттарды жою (әсіресе еврейлер);                                                                                 - антикоммунизм;                                                                                                                       - капитализмді шектеу.Оңшыл тоталитаризмнің әлеуметтік тірегі -  экстремистік көзқарастағы қоғамның орта таптары; демеушілері – ірі капитал өкілдері.                                                                                                   Солшыл тоталитаризмге кеңес  коммунистік режим мен Орталық және Шығыс Еуропадағы, Оңтүстік – Шығыс Азиядағы, Кубадағы режимдерді жатқызуға болады. Ол нарықты мүлдем жоққа шығаратын, үлестіретін жоспарлы экономикаға сүйенген болатын (кейбір мемлекеттерде бұл жүйе әлі де көрініс табуда). КСРО – да әлеуметтік бірізділікке қол жеткізу көзделген. Пролетариаттың мүдделеріне ғана сай келетін түсініктер ғана прогрессивті деп саналды. Бірақ, шыңына келгенде КСРО-дағы жұмыс классы маргиналды болды, себебі оның негізін бұрынғы крестьяндр құрған.           Тоталитаризм өзінің коммунистік түрінде көп өмір сүреді. Бөлек мемлекеттерде бүгінгі күнге дейін өмір сүреді. Коммунистік тоталитаризм басқа идеологияларға қарағанда тәртіптің негізгі түрін көрсетеді, өйткені ол жеке меншікті, әрбір жеке автономияны және мемлекеттің абсолюттік билігін жояды. Кеңестер Одағында Тоталитаризм орныққан 1920 – 1930 ж. байлар мен кулактарды тап ретінде жою шаралары және ауыл шаруашылығын коллективтендіру саясаты жүзеге асырылып, қазақ халқы алапат ашаршылық пен босқыншылықты бастан кешті. Кеңестік Тоталитаризм ұлттық зиялы қауым өкілдерінің бір бөлігін өзіндік саяси ұстанымдарына орай “тап жаулары”, “жат пікірдегілер” және “әлеуметтік қауіпті элементтер” ретінде қудалады.Кейбір авторлар тоталитаризмді нашар дамыған елдердің модернизациясының саяси түрі деп қарастырады. Бірақ тоталитаризм – тарихи тәртіп. Тоталитаризм–жабық қоғам  уақытында сапалы жаңаруына  үйренбеген.             Тоталитаризм – үкімет тарапынан қоғамды қадағалап отыратын, ұжымның мақсаты мен идеологиясына бағынатын қоғамдық жүйе және қоғам өмірін ұйымдастыратын саяси тәсіл болып табылады. ХХ ғасырларда тоталитаризм саяси жүйе ретінде қалыптасып, осы ғасырдың 40-50 жж. Теориясы жүзеге асты. Тоталитаризм үлгісі: фашистік Германия және Кеңес үкіметі болып табылады. ХХ ғ. Жедел қарқынмен индустрия дамыды. Экономикалық даму әлеуметтік және саяси сфераларға әсерін тигізеді. Мемлекет техникасының дамуы арқылы миллиондаған адамдардың санасына ақпараттық агенттіктер арқылы әсер етіп, бағындырды. 
Индустрияның дамуы арқылы монополиялар пайда болып, олар экономиканың барлық салаларын қамтыды, енді адамдар санасында қоғамды құру деген идея пайда болды. Оңай басқарылатын, керек бағытқа бұра алатын, бағынғыш қоғам пайда болады. Осы индустриялды ғасырда адамдар санасында ерекше ұжымдық – механизм дүниетанымы қалыптасты. Бұл дүниетанымның негізі – қоғамның үлкен механизмі ретінде қарастырылуы және осы механизмде әр индивид механизмінің бір бөлшегі. Ал үкімет өз кезегінде осы механизмді басқаратын оператор. Және де бұл механизмдегі әр адам өз жұмысын нақты істеп, оператордың талабын орындауы керек. Әйтпесе механизм сынып қалады, яғни қоғам құлдырайды. Сондықтан сынбау үшін адам индивидтікке салынбай қоғамның талабына сай өз міндеттерін дұрыс атқару керек. Тоталитаризмнің орнауына психологияның әсері болды. Адам ұжымнан тыс өмір сүре алмайды, өзіне әлсіз деп сезінуге сендірді. Қоғам және ұжым адамның бүгінгі күнге де, болашағына да сенім әкелді. Класқа кірген адам өзінің эмоцияларын сыртқа шығара алуы. Мысалы: СССР-де жұмысшы кластағы адамдар байлар мен капиталистерге қарсы шыға алды және жазаланбады. Ал Германияда ариялық нәсілге жататындар басқа халықтарды құртуға мүмкіншіліктері болды, олар да бірақ жазаланбады. Мұндай психологиялық факторлар тоталитарлық тәртіптің пайда болуына және сақталуына себеп болды. Тоталитарлық тәртіптің пайда болуына сақталуына себеп болды. Тоталитарлық тәртіптің пайда болуына негіз болған әлеуметтер: экономикалық, саяси, кризистік периодтағы жағдайлар қоғамның жағдайын нашарлатады яғни ешқандай классқа жатпайтын қарапайым адамдарға әсер етеді. Себебі оларды қолдайтын ешкім болмай, олардың жағдайы мүлде нашарлайды. Сондықтан ол әр түрлі үгіттерге көніп, сенеді. Міне нағыз осылар тоталитарлық тәртіптің орнауына негіз болды.  
Тоталитарлық тәртіптің ерекшеліктері: 
1.  Барлық тоталитарлық тәртіптердегі спецификалық ерекшеліктері бар, олар барлық тоталитарлық мемлекеттерде жүзеге асады. Утопиялық идеал барлық тоталитарлық мемлекеттергетән. СССР-де идеал болып коммунистік болашақ табылады. Ал Германияда мұндай идеал болып бақытты рейх табылады. Барлық тоталитарлық тәртіптің ерекшелігі – мақсатқа жету үшін барлық әдістер қолайлы. Қоғамның дамуының ең негізгі компоненті ретінде идеология болды. СССР үшін мұндай идеология Марксизм – Ленинизм болып табылады. Ал қалған идеологиялардың өмір сүруіне құқықтары болмады. Бұл идеялар патерналистік тұрғыдан қарастырылады. Басқарушы барлық мәселелерді шешті, адамдарға тек соны ғана орындау қалды. Бұл бұйрықтарды орындау жақсы нәтижеге жеткізеді және барлық мәселелерді шешеді. 
2. Ақпараттар агенттігінің мемлекет монополиясы. Ақпарат агенттері тек мемлекетке тиісті. Мемлекетлауазымды ерекше қызметші болып барлық ақпараттарды басқарады. Ал басқарусыз тоталитарлы мемлекет үшін азаматтарды біріктіру мақсатында дұшпан бейнесі пайда болады. Бұл бейне мемлекеттің өз ішінде де, және халықаралық алаңда болды. СССР - өмір сүруінің соңғы жылдарында осындай дұшпан бейнесі болып – империализм саналды. Тоталитарлық тәртіп империализмде дұшпанда көріп, оған жоламауға тырысып, қашқақтады. 
3.  Бір ғана басқару партиясы бар саяси жүйе дамиды. Ол елдегі барлық басқаруды қолға алады. Бұл партия қоғамдағы нақты жинақталған түрлі игіліктерге құқығын береді.                                                                                                          4. Тоталитарлы тәртіп қоғамда жаңа адамды қалыптастыруға ұмтылады. Ол индивид өз идеяларына берілген үкіметке сөзсіз бағынатын адам болуы қажет.                                                                                                                            5.   Адамды күнделікті бақылау керек болса оның жеке өмірінде бақылау.