Қазақстандағы әйелдердің жағдайы

Кіріспе

 

Қазақстандағы әйелдер тарихының тамыры тереңде. Олар балалар тәрбиелеп, шаруашылықпен айналысып өз отбасы мен аумақтарын қорғады. Қазақстан тарихындағы әйелдер өз отбасы мен ошақтасының ұйытқысы бола жүріп, қоғамның саяси және экономикалық өміріне араласа отырып, ерлермен тең қоғамдық мәртебе алған. Ықылым заманнан қазіргі

Қазақстан тарихи тұрғыдан қысқа ғана мерзімде бүкіл  әлемге танымал елге айналды. Қазақстан  әйелдері де елдегі осынау оң үдерістерден тыс қалған жоқ. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2011 жылы 5 наурызда болып откен әйелдер съезінде «Ел тәуелсіздігін орнату мен нығайтуда Қазақстанның әйелдері көрнекті рөл атқарды» деп атап өтті.

Әйелдер қоғамның барлық саласында еңбек етуде. Экономиканың кейбір салаларында қызмет ететіндердің басым бөлігін әйелдер құрайды. Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен – ақ әйелдеріміз тауар тасып сатудан, елімізде щағын кәсіпкерліктің дамуының негізін қалады. Бүгінде Қазақстан әйелдері еліміздің ішкі жалпы өнімнің 40 пайызға жуығын қалыптастырды. Және бұл үлес ұдайы өсуде, өйткені мемлекетімізде әйелдер кәсіпкерлігін қолдау үшін арнайы бағдарламалар қабылданып, іске асырылуда. Тәуелсіздік жылдарында әйелдердің қоғам-дық саяси белсенділігі де арта түсті. Оннан астам әйел министр және мемлекеттік органдардың  басшылары болып сайланды. Жүздеген әйел Парламент пен маслихаттарға депутат болып сайланды. Қазіргі кезде елімізде 25 мыңға жуық үкіметтік ұйымдар жұмыс істейді, олардың көбін әйелдер басқарады.

Қазақстан мемлекетінің құрылуы мен дамуындағы әйелдердің рөлін әлемдік қауымдастық та мойындап отыр. Бұған ЕҚЫҰ-ға Қазақстанның төрағалық етуінің күн тәртібіне гендірлік тепе – теңдікке қол жеткізу мәселесінің енгізілуі, БҰҰ-ның Бас ассамблееясының Қазақстанды қайта құрылған «UN Women» құрылымының Атқарушы кеңесі мүшелерінің құрамына сайлауы, 7 Дүниежүзілік Ислам экономиклық форумы аясында әйел кәсіпкерлердің форумы өткізілуі дәлел бола алады.

Қазақстан әйелдері еліміздің гүлденуіне келешекте  маңызы оте зор.

Тақырып өзектілігі: Қазіргі таңдағы Қазақстандағы әйелдердің жағдайы негізгі бір өзекті мәселерлердің бірі болап табылады. Әйелдер еліміздің дамуын зор үлес қосуда, сондықтан да олардың жағдайын жасау маңызды мәселе.

Мақсат: Қазіргі таңдағы Қазақстандағы әйелдердің жағдайы жайлы мағұлмат беру.

Міндеттер:

1. Әр түрлі дерек көздерін пайдалана отырып Қазақстандағы әйеледердің жағдайын анықтау.
2. Әйелдердің жағдайы жайлы мағұлматтарды толығымен қамту.
3. Қазақстандағы гендерлік жайлы түсінік беру.
4. Әйелдердің денсаулық аспектілерін, еңбек рыногындағы ролін анықтау.
5. Қазақстандағы әйелдердің қозғалыстары жайлы мәліметтер жинақтау.

 

Қысқартылған атаулар тізімі:

 

ЖІӨ – жалпы ішкі өнім

ЕҚЫҰ – Еуропадағы қауіпсіздік  және ынтымақтастық ұйымы

МДМ – Мыңжылдық даму мақсаттары

ҮЕҰ – үкіметтік емес ұйым

ЭГА – экстрагениталды аурулар

ЮНИФЕМ – БҰҰ-ның Әйелдер  даму қоры

 

 

 

1 Қазақстандағы  әйелдердің жағдайы

 

1.1 Қазақстандағы  әйелдер құқығы

 

Бүгінде бүкіл  әлем әйелдер мүддесіндегі ілгерілеу  – бұл барша халық мүддесіндегі ілгерілеу екендігін түсінді. Ерлер  мен әйелдер теңдігіне қол  жеткізу, әйелдердің құқықтары мен  мүмкіндіктерін кеңейту үшінші мыңжылдық  қарсаңындағы адамзат дамуы мақсаттарының  бірі ретінде белгіленгені кездейсоқ  емес. Қазақстанда гендерлік мәселелерге  көп көңіл бөлінеді. Конституция  және барлық ұлттық заңнама тұрмыс пен қызметтің барлық салаларында  ерлер мен әйелдердің тең құқықтарын көздейді. Әйелдер құқықтары жөніндегі  негізгі халықаралық келісімдер, соның ішінде БҰҰ- ның Әйелдерге  қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою туралы конвенциясы мен оның Факультативтік хаттамасы бекітілді. Қазақстан Республикасы Президентінің  жанындағы Отбасы істері және гендерлік  саясат жөніндегі ұлттық комиссия жұмыс  істейді. «Қазақстанның әйелдері мен  ерлері» статистикалық жинағы жеті жылдан бері шығып келеді. Ел Президентінің  Жарлығымен Қазақстан Республикасында 2006-2016 жылдарға арналған гендерлік  теңдік стратегиясы қабылданды. Біз  БҰҰ-ның ЮНИФЕМ бастаған Гендерлік  тақырыптық тобына, сондай-ақ үкіметтік  емес ұйымдарға осы өте маңызды  құжатты әзірлеуге үлкен қолдау көрсеткендері үшін алғыс айтамыз. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Отбасы істері және гендерлік саясат жөніндегі  ұлттық комиссияның күш-жігері осы  Стратегияны іске асыру жөніндегі  нақты іс-шаралар жоспарын әзірлеуге  және орындауға бағытталған. Осыған байланысты Қазақстан Республикасындағы  МДМ бойынша «Мыңжылдықтың даму мақсаттарындағы гендерлік теңдік»  есебіне қосымшаны жариялау аса  пайдалы және уақтылы болып отыр. Осы Қосымшада гендерлік аспект тұрғысында Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық проблемалар қаралды, мұның мемлекеттік  органдар, сондай-ақ үкіметтік емес және халықаралық ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер, ғалымдар, жоғары оқу  орындарының оқытушылары мен  студенттері үшін үлкен қызығушылық  туындататыны даусыз. Әрине, осы жарияланым гендерлік теңдікке қол жеткізу  және біздің еліміздегі әйелдердің құқықтары  мен мүмкіндіктерін кеңейту жолында  сөзсіз өз үлесін қосады.

Гендерлік теңдікке қол жеткізу және әйелдердің құқықтары  мен мүмкіндіктерін кеңейту мыңжылдық  дамуының барлық мақсаттарын іске асырудың негіз қалаушы қағидаттары болып  табылады. Гендерлік теңдікке қол  жеткізуге бағытталған 3-мақсатты іске асыру ісіндегі ілгерілеусіз қалған мақсаттардың бірде-біреуіне қол жеткізу  мүмкін емес, сондай-ақ 3-мақсатқа қол  жеткізудегі ілгерілеу, басқа МДМ-лардың гендерлік аспектілерге қатысты  проблемаларының қаншалықты табысты  шешілуіне байланысты болады. Қазақстанда  қазіргі кезде әйелдер үкіметтік  және саяси құрылымдарға жеткіліксіз  қатыстырылады. Биліктің үйреншікті гендерлік  пирамидасы қолданылады, мұнда әйелдер төменгі және ортаңғы деңгейлерде қатысады да, бірақ іс жүзінде жоғары лауазымдық қызметтер (шешімдер қабылдау деңгейінде) атқармайды.

Соңғы 10 жылдың ішінде ҚР Парламентіндегі әйелдердің өкілдігі едәуір азайды 2004 жылғы Мәжіліс  сайлауы осы жағдайға елеулі ықпалын  тигізген жоқ. 2004 жылдың соңында ҚР Парламенті депутаттарының арасында әйелдер  депутаттардың жалпы санының  небәрі 9,6%-ын ғана құрады (Сенат депутаттарының арасында – 7,7%, Мәжілісте – 10,5% әйелдер). Жергілікті биліктің өкілдікті органдарындағы (мәслихаттардағы) әйелдердің өкілдігі де азая түсуде. Егер 1999 жылы осы деңгейдегі депутаттардың жалпы санының 19,2%-ын әйелдер құраса, ал 2004 жылы 17,1% болды. Облыстар бойынша әйелдер өте  әркелкі ұсынылған: Астана қаласында  мәслихаттарда әйелдер – 24%, Ақмола облысында – 23,9%, ал Оңтүстік Қазақстан  облысында – 8,9%, Атырау облысында 7,5% болды.

Әйелдер шешімдер қабылдау процесіне нақты ықпал  жасай алмайды, өйткені мемлекеттік  құрылымдардағы саяси лауазымдардағы әйелдердің өкілдігі аз 2005 жылғы 1 сәуірде  әйелдер елдегі мемлекеттік саяси  қызметшілердің 10,4%-ын құрады. Қазіргі  кезде ҚР Үкіметіндегі 16 министрдің 4-і – әйел (25%). 2005 жылы 9 әйел –  министрлердің орынбасарлары, 1 әйел – Орталық сайлау комиссиясының  төрайымы, 7 әйел облыс әкімдерінің  орынбасарлары болып тағайындалды. Әйелдер әкімшілік мемлекеттік  қызметшілердің көпшілігін құрайды3. 2005 жылғы 1 сәуірде әкімшілік мемлекеттік  қызметшілер арасындағы әйелдер  саны 59,5%-ға тең болды.

Сот билігіндегі  қызметкерлердің жалпы құрамындағы  әйелдердің үлесі едәуір – 2004 жылы 43,7% болды. Әйелдер ҚР Жоғарғы сотында  жұмыс істейтін судьялардың 32,6%-ын құрайды. Облыстық және аудандық деңгейлердегі  соттар мен сот алқалары төрағаларының  арасында әйелдер жеткіліксіз ұсынылған. Мәселен, егер жалпы облыстық және соған  теңестірілген соттарда әйелдер 50%-ды құраса, ал облыстық сот төрағаларының  қатарында әйелдер жоқ; алқалардың 32 төрағасының ішінде тек 3 әйел ғана бар (7,2%). Егер аудандық және соған теңестірілген  соттарда әйелдер 42,3% болса, ал аудандық соттардың 283 төрағасының 36-сы ғана –  әйел (13,2%). [1., 1-3б]

 

1.2 Қазақстандағы әйелдерге қатысты зорлық – зомбылық  аспектілері

 

2000 жылы қыркүйекте  Нью-Йоркте өткен Мыңжылдық саммитінде  Мыңжылдық декларациясына қол  қойған 191 мемлекеттің өкілдері әйелдерге  қатысты зорлық-зомбылықтың барлық  түрлерін түбірімен жою және  Әйелдерге қатысты кемсітудің  барлық түрлерін жою туралы  конвенцияны орындау жөніндегі  өздерінің міндеттемелерін растады. 

Әйелдерге қатысты  зорлық-зомбылық – әлеуметтік және экономикалық дамуға нұқсан келтіретін негізгі қауіп-қатерлердің бірі. Әйтсе де, бір қарағанда, мыңжылдықтың даму мақсаттары көрсеткіштерінің бірде-біреуі осы проблеманы тікелей анықтамағанымен, әйелдерге қатысты зорлықзомбылықты түбірімен жоймайынша, сөз жоқ, МДМ-ның бірде-біреуіне толық көлемде қол жеткізу мүмкін емес.

Қазақстандағы әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың  өсуі және оның ауқымы – аса өткір  проблема. Алайда бұл зорлық-зомбылық төзімділік ауанында өтеді және жасырын  сипат алады. Әйелдерге қарсы  бағытталған қылмыстардың үлесі  ұлғая түсуде. Мәселен, 2000-2003 жылдары  әйелдерге қатысты қылмыстылықтың деңгейі 10 мың әйелге шаққанда жылына 29-36 оқиға шегінде өзгеріп отырса, ал 2004 жылы бұл көрсеткіш 10 мың әйелге шаққанда 46 оқиғаны құрады.

Отбасындағы зорлық – зомбылық – әйелдерге қатысты зорлық – зомбылықтың ең көп тараған түрі болып табылады. ІІМ-нің жуырдағы зерттеуіне сәйкес, 71,4% әйелдер жылына бір рет болса да тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшырайды. Әйелдер үйдегі зорлық-зомбылықтың бес оқиғасының біреуінде ғана құқық қорғау органдарына жүгінеді.

Әйелдердің 59% алкогольдік мас күйіндегі  күйеуінің тарапынан зорлықзомбылыққа ұшыраған. Дағдарыс орталықтарының сенім  телефондарына түскен 27 мың қоңыраудың ең көп саны тәни (23%) және эмоциялық  (22%) зорлық – зомбылыққа байланысты болған. 66% әйелдердің пікірі бойынша, әйелдерге қатысты отбасындағы зорлық-зомбылық әйел қылмыстылығының негізгі себептерінің бірі болып табылады. Әзірленуі 2001 жылға белгіленген «Тұрмыстағы зорлық – зомбылықтың алдын алу және жолын кесу туралы» Заң осы уақытқа дейін қабылданған жоқ. Қазіргі кезде ҚР Қылмыстық кодексінде некедегі зорлау туралы жеке бап жоқ.

2004 жылы 143 мың  қылмыс тіркелген, оның 35 мыңы  – әйелдерге қатысты. 551 әйел өлтірілген, 405-і ауыр дене жарақаттарын  алған. Тіркелген әйел зорлау  оқиғаларының саны азаятын емес: 2001 жылы – әйел зорлаудың 1268 оқиғасы, 2004 жылы -1374 оқиғасы тіркелді. Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық  проблемаларымен айналысатын ҮЕҰ  бағалауы бойынша нақты цифрлар  10 есе жоғары). 17-ден 29 жасқа дейінгі  29% әйелдер жұмыста немесе оқуда  нәпсілік қол сұғуға душар  болады. Қолданыстағы заңнамада  әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық  жасаған адамдарды жауапкершілікке  тарту жөнінде күрделі және  қол жетпейтін рәсімдер бар.  Оның үстіне, заңнамада тап осындай  «зорлық – зомбылық» ұғымы жоқ.

Қазақстан әйелдердің «экспорты» мен «импортының» елі, сондай-ақ саудалау мақсатында басқа мемлекеттерден алыс шетелдерге әйелдерді тасымалдау үшін транзиттік пункт болып табылады. Әйелдердің 60% «трафик» терминінің мән-мағынасымен  таныс емес; 34,7% әйелдер шетелге  жұмысқа баруға келісер еді.

ҚР ІІМ-нің  деректері бойынша, 1999 жылы 25 әйелге – Грекиядан, 21 – Біріккен Араб Әмірлігінен, 16 – Түркиядан және 3 - Израильден қайтуларына көмек көрсетілген. 1999 жылы нәпсілік және басқалай пайдалану  үшін адамдарды заңсыз жинауға қатысты – 8 қылмыс, 2001 жылы – 5, 2003 жылы – 6 және 2004 жылы -14 қылмыс тіркелді. Ұлттық заңнамада «адамдарды саудалау» ұғымының қылмыс ретінде айқын анықтамасы болмағандықтан, осы қылмыста айыпталатын адамдардың сандық өлшемін анықтау қиын екенін атап өту керек.

Әйелдер трафигінің таралуының негізгі объективті себептеріне  еңбек көші-қоны мәселелері бойынша  мемлекетаралық келісімдер мен реттелген  әлеуметтік инфрақұрылымның болмауы  және жұмысқа орналастыру мен  некелік танысулар жөніндегі  агенттіктердің жұмысына бақылаудың жоқтығы  жатады. Көшіп-қонатын елдің көші-қон, еңбек, неке және қылмыстық заңдарын білмеу, тілдік дайындықтың болмауы, шетелдердегі өмірдің экономикалық критерийлерін білмеу субъективті  факторлар болып табылады. [2., 1-4б]

 

1.3 Қазақстандағы  әйелдер денсаулығының аспектілері

 

Соңғы жылдардағы экономикалық өсіп – өркендеуге қарамастан, Қазақстанда денсаулық сақтау саласын  қаржыландыру бұрынғысынша жеткіліксіз  қалпында қалып отыр. Соңғы бес  жылда денсаулық сақтау жүйесін  мемлекеттік қаржыландыру көлемі ЖІӨ-нің  небәрі 1,9-2,4%-ын ғана құрады, бұл көрсеткіш  көптеген дамыған да, дамып келе жатқан елдердің де, сондай-ақ ТМД елдерінің  деңгейінен де төмен.

Тегін денсаулық  сақтау жүйесінің қысқаруы елдегі халықтың денсаулығына теріс әсерін тигізіп  отыр. Республикадағы демографиялық  ахуал нашарлап барады, оны халықтың күтілетін өмір сүру ұзақтығының  қысқаруы мен еңбекке қабілетті  жастағы ерлер арасындағы өлімінің жоғары деңгейі дәлелдеп отыр. Бала туатын жастағы әйелдердің денсаулығы нашарлай түсуде, ол болашақ ұрпақтардың  денсаулығына қауіп төндіреді. Мәселен, 2004 жылы жаңа туған нәрестелердің  төрттен біріне жуығы іштен ауру болып туды немесе ауруға ұшырады.

Денсаулық сақтау жүйесін нығайту және халықтың әлеуметтік амандығын жақсарту мақсатында мемлекет Қазақстан Республикасында денсаулық  сақтау жүйесін реформалау мен дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасын  жүзеге асыруда, бағдарламаның негізгі  міндеттері медициналық көмек көрсетуді  ұйымдастырудың халықаралық қағидаттарына  көшу, ана мен бала денсаулығын  нығайту және елдегі медициналық-демографиялық  ахуалды жақсарту болып табылады. Осы бағдарламаның аясында 2008-2010 жылдары саланы қаржыландырудың көлемін 2010 жылы ЖІӨ-нің 4% на дейін жеткізу арқылы ұлғайту ұйғарылып отыр.