Алғашқы қауымдық құрылыс

Кіріспе

 

 

Тақырыптың  өзектілігі: Планетамыздың барлық түпкірлерінде адамның шығуы мен даму тарихында, сондай-ақ оның еңбек қызметінің іздерінде ортақ нәрсе көп және олар өзара тығыз байланысты. Алайда адамзаттың ежелгі өткен заманының көптеген беттepi осы кезге дейін ашылған жоқ, анықталған мәселелер мен даулы қағидалар әлі де көп. Бұл жұмыс түрлі деректерді қысқаша түйіндейді. Кез келген өркениетті ел өз тарихының тамырын терең іздестіреді. Тарихының бастауын ежелгі  дәуірлерден тартқан мемлекет мызғымас саяси-идеологиялық сана қалыптастыра алатындықтан, онда ұлттық құндылықтар негізінде қоғамдық келісім және демократиялық өрлеу, нарық пен ғылым байланыстары дамиды. Сондықтан да ұлттың келешегі мен болашағы үшін өткенге бет бұру, одан сабақ алудың маңыздылығы ешқашан төмендеген емес. Ежелгі Қазақстан тарихының проблемаларын, олардың сипаты мен мазмұнын зерделеген ғалымдардың еңбектері зерттеу жұмысының нысаны болып саналады.

Реферат жұмысының  мақсаты мен міндеттері: Ежелгі Қазақстан тарихын зерделеген еңбектерге тарихнамалық талдау жүргізіп, алынған нәтижелері мен ғылыми жетістіктерін саралау болып табылады.

Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының  алдына мынадай міндеттер қойылды:

1)көне  дәуірлерге  қатысты теориялық, методологиялық мәселелерді қарастыру;

           2)алғашқы қауымдық қоғамды зерттеуге өзіндік үлесін қосқан  археологиялық экспедициялар тарихын бір ізге түсіру арқылы қорытындылары мен негізгі нәтижелерін айқындау;

           3)жекелеген ғалымдардың белгілі бір мәселеге қатысты айтылған пайымдауларын, тұжырымдамаларын анықтау;

4)жазба дереккөздерінің шынайылық дәрежесін анықтай отырып қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне қатысты мәтіндер іздестіру;

5)зерттелініп жатқан  дереккөздерге қатысты ізденістерді саралау;

6)көне  дәуірлерге  жататын  археологиялық ескерткіштердің кезеңдестірілуіне, хронологиясына тарихнамалық талдау жүргізу;

7) әрбір мәдени-тарихи  кезеңде тіршілік еткен халықтардың  расалық типтерін анықтаған палеоантропологиялық  ізденістердің негізгі тұжырымдарын  бір ізге түсіру;

8)ілкі замандардағы діни сананы жүйелеп, наным-сенімдердің дамуына тарихнамалық шолу жасау;

9) ерте замандардағы  қоғамдық құрылысқа, шаруашылыққа қатысты айтылған ой-пікірлер аясын бағамдау арқылы осы мәселелердің отандық тарихнамада негізгі түйіні қандай дәрежеде екендігін көрсетіп беру;

10) діни, этностық эволюцияларға тарихнамалық талдау жүргізу;

11)отбасы эволюцияларына қатысты айтылған көзқарастарды тарихнамалық тұрғыдан зерделеу.

Жұмыстың дерек  көздері: Әлемдік тарихшылармен бірге Қазақстандық тарихшылардың әркездерде жазған еңбектері; археологиялық қазба жұмыстарында табылған заттай деректер мен оларға жасалған пайымдаулар.

Зерттеу әдістері: зерттеу барысында баяндау, сипаттау, жинақтау, салыстыру, талдау тәсілдері қолданылды.

Жұмыстың құрылымы.  Рефераттық жұмыс кіріспе, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Археологиялық  қазба материалдары мен жазба дереккөздері негізінде  алғашқы қоғамдағы тарихи үрдістерді, оқиғалар мен құбылыстарды зерделеген еңбектерге тарихнамалық талдау жасалынған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 1.Алғашқы қауымдық құрылыс

           

 

Қоғамның құрылуының алғашқы нысаны көбіне “алғашқы қауым” деп аталды. Бұл сөз үйлесімі ертедегі және өте ертедегі адамдардың ұйымдарының  ерекшеліктерін; олардың жануарлардан нағыз адамға өтпелі кезеңіндегі күйлерінің дәл мағынасын білдіреді. Алайда, “алғашқы қауым” термині әрі қысқа, әрі ыңғайлы. Алғашқы қауым қоғамы адамзат тарихындағы ең ұзақ, 2 млн жылға созылған кезең болды. Алғашқы қоғамдағы туыстық қауым 10-12 мың жыл бұрын басталып, ойкуменаның негізгі бөлігі үшін 5-8 мың жыл бұрын аяқталса, алғашқы қауымның соңғы кезеңдері кейбір қоғамдарда әлі күнге дейін аяқталған жоқ. Алғашқы қауымның ерте кезеңінде тіршілік үшін қажетті негізгі өнімдер өндіретін шаруашылық болды. Бұл типологиялық қатар – алғашқы қауым (алғашқы адам үйірй отары), ертедегі және кейінгі (ертедегі туыстық және кейінгі туыстық), қауым бұдан кейін алғашқы қауымдық көршілес (протошаруа) қауым – алғашқы қауымдық тарихтың негізгі кезеңдеріне сәйкес келеді. Ғалымдардың көпшілігінің пікірінше, алғашқы қауым кезеңін, яғни антропосоциогенезді адамзаттың әлеуметтік және биологиялық даму барысында адамзат қоғамы қалыптасуының бастамасы болып саналатын бүкіл әлемдік тарихи процестің ерекше кезеңі деп қарастыруға болады.

Алғашқы қауымдық туыстық қауым кезеңінде әлеуметтік құрылымның алғашқы реттелген түрлері – туыстар мен туыстық қауымлар пайда болды. Дәл осы кезеңде алғашқы қауымдық туыстық қауымдық құрылымның негізгі белгілері — өндірістегі ұжымшылдық, жалпы меншік пен тұрмыстағы теңдей бөлу, т.б. пайда болды. Бұл белгілер әсіресе ертедегі алғашқы қауымдарда анық байқалып, кейінгі алғашқы қауымдарда да сақталып қалды. Бұл кезеңнің ең төменгі шегі – ортаңғы палеолит (палеонтроптар кезеңі) және неолит. Алғашқы қауымдық кезең — қалыптасу кезеңі, ал алғашқы қауымдастық туыстық қауым – кемелдену кезеңі болса, таптардың түзілу кезеңі – алғашқы қауымдық құрылымның ыдырау кезеңі болды. Бұл соңғы кезең шаруашылық іс-әрекеттің барлық салаларының қарқындап дамуымен және өнім қорларының өсуімен сипатталады. Туыстар мен қауымның ортақ меншігі жеке үй шаруашылығы меншіктері мен теңдей бөлу еңбегіне қарай бөлумен алмасып, қауымдық-туыстық байланыстар үзіліп, алғашқы қауымдық — көршілік түрлері пайда болды. Эксплуатацияның алғашқы нысандары пайда болып, олармен бірге негізгі өнім қоры — қосалқы өнімге айнала бастады, яғни жеке меншіктің, қоғамдық таптар мен мемлекеттіліктің бастамасы түзіле бастады. Кезеңнің төменгі шегі, кейбір қарқынды дамыған қоғамдарда неолит кезеңіне, ал нашар дамыған қоғамдарда металдық кезеңнің біршама бөлігіне сәйкес келеді. Кезеңнің жоғарғы шегі — қоғамдық таптар мен мемлекеттіліктің пайда болуы – 5 мыңдай жыл бұрын байқалған делінеді. Ал нашар дамыған қоғамдар бұл кезеңді әлі күнге дейін өткен жоқ. Жалпы дәуірдік кезеңдерді археологиялық және палеоантропологиялық схемалардың аса маңызды буындарымен төмендегіше салыстыруға болады. Бұл кезеңдердің абсолютті (нақты) жасын айту қиын, себебі, біріншіден, олардың археологиялық және палеоантропологиялық кезеңдермен арақатынасы жөніндегі көзқарастар түрліше, екіншіден, ертедегі алғашқы қауымдық кезеңінен бастап, адамзат қоғамы біртекті дамыған жоқ, соның әсерінен жоғарыда айтылған әртүрлі қоғамдар қалыптасты.

Тас дәуірі – тастан жасалған құралдарды пайдалану кезеңі болды да, ол палеолит (ертедегі тас дәуірі), төменгі палеолит (австралопитектер мен “тік жүретін адам” ), ортаңғы палеолит (неандерталдықтар), жоғары палеолит (38 мың жыл) — “саналы адамның” үңгірлерде тіршілік етуі кезеңдеріне бөлінді. Мезолитте (ортаңғы тас) қоғамдық құрылымның аң аулау, жинау түрі басым болды. Неолитте (жаңа тас дәуірі) 9-5 мың жыл бұрын аса маңызды оқиға орын алғандығы белгілі, ол неолит революциясы деген атқа ие болды. Нақты айтқанда – жабайы жануарларды қолға үйретті, өсімдіктер өсіру, бір орында тұрақтап тіршілік ету қалыптасты. Аң аулау – жинау шаруашылығы мал, егін өсіру шаруашылықтарына айналды. й жануарлары мен мәдени өсімдіктердің жасанды сұрыптау мен гибридтеу нәтижесінде алынған тұқымдары мен сорттары, мата тоқу, металлургия т.б. пайда болды. Мәдени дамудың келесі кезеңдері “үштік ғасыр” деп аталатын – мыс, қола, темір ғасырларынан тұрады. Олардың әрқайсысы кейіннен белгілі болғандай, белгілі бір кезеңдерді басынан өткізіп, жекелеген мәдениеттің даму кезеңдері болып, олардың уақыты әр мәдениеттің даму уақытына сәйкес болды. Осы “ғасырлардың” ауысу реті әр жерде және жалпы бұл жүйені қазіргі кезде көпшілік мойындамай отыр, бірақ оның орнына жетілдірілген басқа жүйе әлі жасалған жоқ.

1. Жыныс ерекшелігіне байланысты қатынастар және отбасы эволюциясы

Қарапайым еңбек түрлеріне ауысу тек ұжымда және мінез-құлықтың қоғамдық нысандары жағдайларында мүмкін болады. Мінез-құлықтың қоғамдық нысандары ұжымдардың сақталуына жағдай жасаған табиғи сұрыптау әсерінен күшейе түсті. Әлеуметтік байланыстар мен өзара көмек қарым-қатынастар жақсы дамыған ұжымдарда олардың жаулары мен стихиялық апаттарға қарсы тұру мүмкіндіктері жоғары болды. Бұл жағдайлар антропогенездің ең ертедегі кезеңдері мен алғашқы қауымдық қоғам тарихында адамдардың қорек табу, бөлу, жыныстық қатынастар, т. б. реттелуінде үлкен маңызы болды. Ертедегі қауымның биологиялық және әлеуметтік бастамаларының өзара күресу бағыттарының негізгісі бала табу немесе жыныстар арасындағы қарым-қатынастар болу керек еді. Бұл жерде жануарлардағы инстинктер күшті дамуы қажет. Осыған жақын ұқсастықты приматтардың қарым-қатынасынан көруге болады. Қазіргі заманғы маймылдардың кейбір түрлері, шимпанзе мен гориллалар жұптасып, отбасы болып тіршілік етсе, басқалары гаремдер құрып, 10 шақтысы бір үлкен көсемнің басқаруымен бірге тіршілік еткен. Гаремде көсемнен басқа да жас аталықтар болғанымен, олар көбею процесіне қатыса алмайтын болған. 
Әдетте ашық жерлерде тіршілік ететін маймылдардың дене бітімі күшті болып жетіледі. Осы маймылдардың барлық қауымдарының ішінде ең тұрақтысы саваннада тіршілік ететін павиандар қауымдастығы. Қауым болып тіршілік ететін жануарлар бірлесіп жауларынан қорғанып, саванналарда жақсы көбейіп өскен. Бұл қауымдар алғашқы адамдар бірлестігінің бір ғана түрі болып, ол барлық индивидтерді қамтыды.

 Басымдылық. Әрбір жануарлар түрі өз инстинктісін неғұрлым толығырақ қанағаттандыруға тырысады. Бұл сол түрге жататын басқа жануарлармен қарама-қайшылықтардың пайда болуына себеп болады. Жануарлар арасындағы қатынастардың басымдылығы кезінде олардың біреуі екіншісінің қажеттіліктерін ескермей, кейде тіпті солардың арқасында өз инстинктілерін қанағаттандыруға мүмкіндік алады. Бұл кезде екінші жануарлардың өз инстинктілерін қанағаттандыруы тежеліп, біріншісі — үстемдік құрып (доминантты болып), екіншісі – бағынышты күйге ие болады. Үстем рөлге ие болатыны – неғұрлым күшті, ал бағынышты болатыны — әлсіз жануарлар. Осы екі түрлі күйді анықтайтын негізгі әдіс – төбелесу болды. Дегенмен, көп жағдайда, басымдық етуші қарым-қатынастар күш жұмсаусыз, не күрессіз-ақ қалыптасады, кей жағдайда жануарлардың бірі екіншісін күш жұмсамай-ақ бағындырып алады. Басымдылық қарым-қатынастар барлық жануарлар арасында қалыптасып, барлық ересек жануарлар белгілі бір орынды иеленетін күрделі иерархиялық жүйе түзеді.

Басымдылық — қауымда  тіршілік ететін организмдердің арасындағы қалыптасқан қарым-қатынастарды және сондағы оның ішінде тәртіп пен салыстырмалы түрде тыныштық жағдайды қалыптастырады. Алайда бұл тәртіп пен тыныштық салыстырмалы ғана. Басымдылық ұрыс-керісті болдырмаудың негізгі әдісі бола отырып, сонымен бірге оларды туғызу құралы болып табылады. Басымдылық жүйесі жоғары статустағы жануарларда осы статусты сақтап қалуға, ал төменгі статустағы жануарларда оны көтеруге ұмтылушылық туғызды, дегенмен басымдылық жүйесі олардың алдын алуға көбірек себеп болады. Алғашқы адамдардың қауымы барынша берік, тұрақты құрылым болды, бұл оларда қатаң иерархиялық жүйенің болғандығын байқатады.

Жыныстар арасындағы қатынастар. Маймылдар  туралы мәліметтер алғашқы адамдар  қауымындағы жыныстар арасындағы қатынастардың құрылымын түсіндіруге мүмкіндік береді. Маймылдардың көбею физиологиясы адамдардың көбею физиологиясынан басқаша. Негізгі ерекшелігі, маймылдардың ұрғашылары– эструс деп аталатын — әрбір циклде бірнеше күнге созылатын жыныстық күйді басынан өткізеді. Бұл күй олардың жыныстық жүйесінде осы кезде болатын өзгерістерге байланысты. Маймылдардың әр түрлерінде эструс түрліше, мысалы, тау гориллаларында 3-4 күннен, павиандарда 19 күнге дейін созылады. Басқа кездерде табиғи жағдайда маймылдарда шағылысу үрдісі жүрмейді. Басымдылық қарым-қатынастар нашар дамыған қауымдарда жыныстар арасындағы қарым-қатынастар тек жыныстық қатынас түрінде іске асады. Ғалымдардың пікірінше, палеолит пен мезолит дәуірінде әйелдер ерлерге қарағанда қысқа өмір сүрген, оның себебі бала туу кезіндегі әртүрлі жағдайлар әсерінен деп түсіндіріледі. Осыған байланысты, алғашқы адамдардың қауымдарында ересек аталық организдер аналықтарға қарағанда көбірек болған.

 Конфликтілер. Табиғи жағдайларда тіршілік ететін маймылдарда ұрғашылары үшін таласу кездеспейді. Павиандардың қауымдарында ересек аталықтары мен аналықтары сандарының қатынасы 1:2 немесе 1:3 болған. Бұндай қауымдарда павиандар бұл үшін таласпаған. Тек бір ғана қауымды үш аталық басқарған және онда үстемдік етуші көсем болмаған, олардың алтауына 7 аналықтан келіп, әдетте белгілі бір кезеңде бос аналықтардың біреуі ғана экструс күйін басынан өткізіп, аталықтарының арасында осы аналық үшін талас туатын. Осындай таластар кезінде олар бір-біріне біраз зақым келтіретін болған. Бұл қауымдағы күрестер мен конфликттердің негізгі себебі, ондағы павиандардың жыныстық арақатынастарының ерекшелігінен болды.

Сонымен, алғашқы адамдардың қауымдарында аналықтарға қарағанда аталықтары көп болды, олай болса олардың  арасында аналықтар үшін күрес те жиі болған болуы керек. Оңтүстік африкалық австралопитектердің Р.Дарт сипаттаған материалдарында Стеркфонтейн мен Макапансгаттан табылған 16 бас сүйектердің барлығында да жарақаттар болған. Бұл алғашқы адамдардың сол кезде – ақ түрлі қарулар қолданғандарын көрсетеді. Эволюцияның ең ертедегі кезеңдерінде нағыз қарапайым отбасының пайда болуы туралы концепциялар екі түрлі бағытта қалыптасты. Бірінші бағытқа сәйкес, қарапайым отбасылар алғашқы адамдар қауымының жалғыз ғана түрі болды деп саналады. Питекантроптарда да осындай жағдай қалыптасты. Екінші көзқарас бойынша, алғашқы адамдардағы қарапайым отбасы анағұрлым үлкен құрылымдардың құрамына кірген.

Алғашқы адамдар және қалыптасып келе жатқан нағыз адамдар қарапайым  отбасылар құрып тіршілік еткенімен, ол өз алдына жеке құрылым болған жоқ және ол тұрақты бола алмаған болар еді. Қауымдағы ересектердің бірі қайтыс болса, қалғандары ары қарай өз беттерінше тіршілік етуге қабілетсіз болды. Бір ғана ересек көсемі бар топтағылар жауларынан қорғана алмаған, себебі, ол аң аулауға кеткен кезде топта тек кішкене балаларымен аналық қорғанышсыз қалады. Бұндай топтарда кәмелетке жеткен индивидтер қауымды тастап, біраз уақыт өз беттерінше жеке тіршілік етулері қажет. Ал бұндай жағдайда ересек индивидтер жеке өздері жыртқыш аңдарға қарсы тұра алмайды. Осы себептерден ертедегі алғашқы адамдарда жеке құрылым ретіндегі қарапайым отбасы болуы мүмкін емес. Ал олардан кейінірек пайда болған табиғи заттарды пайдаланып қана қоймай, сонымен бірге құралдар жасай білген алғашқы адамдарда бұндай қарапайым отбасылар тіпті де болмаған. Өндірістік әрекеттердің жетілуі ұрпақтан ұрпаққа өз тәжірибелерін беру арқылы жүзеге асырылатын үлкен, тұрақты бірлестіктерде ғана мүмкін болды. Кейінгі пайда болған алғашқы адамдардың бірлестіктер тіршілік еткенін археологиялық мәліметтер дәлелдейді. Бұл бірлестіктердің құрамында бірнеше ересек индивидтер болған. Алайда архантроптарда басымдылық жүйесінің сақталуы туралы айтудың да қажеті жоқ. Азықтың бөлінуі саласында қоғамның қалыптасуына байланысты үстемдік құру да жойылды. Нәтижесінде үстемдік ету жүйесі тіршіліктің басқа салаларында да жойыла бастады. Егер азықтың бөлінуі саласында ескі, биологиялық қатынастардың орнына жаңа, әлеуметтік мінез-құлықтың белгілі ережелеріне тән түрлері пайда болса, алғашқы қоғамға өтуге байланысты жыныстар арасындағы қатынастарды реттейтін әлеуметтік нормалар болған жоқ. Сондықтан үстемдік құру жүйесінің жойылуына жыныстар арасындағы қарым-қатынастарға байланысты бәсекелестік әлсіреген жоқ. Тіпті алғашқы қауымдастыққа өту осы бәсекелестіктің өршуіне себеп болған болуы керек. Өйткені үстемдік құру жүйесі жануарлар қауымдастықтарында ішкі тәртіпті сақтаушы ролін атқарды. Бұл жүйенің жойылуы нәтижесінде қауымдастықтардағы жыныстар арасындағы қарым-қатынастар саласында белгілі бір тәртіпті қамтамасыз етудің ескі әдісі жойылды, ал жаңа әдіс пайда болған жоқ. Статустардың біртіндеп жоғалуына байланысты конфликттер де жиілеп, қатая түсуі мүмкін. Осылайша алғашқы қауымдастық эволюциясының ерте кезеңдерінде жұптар пайда болып олардың арасында азықты бөлу не пайдалану жөнінде ешқандай қатынастар қалыптасқан жоқ. Сондықтан да бұл жұптар жеке ұйымдар немесе құрылымдар түзе алған жоқ. Жұптардың түзілуі не тіршілік етуілерінің негізі тек қана жыныстық инстинктерін қанағаттандыру болды. Осы адамдардағы жыныстық қатынастардың алғашқы түрі ретсіз – промумискуитетті болды деп сипаттауға болады.