Korxona oborotidan olinadigan soliqlar auditi

Uchinchidan, korxonalarning o‘zida ishlab chiqarilib, harajatlari ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga kiritilmaydigan tovarlar (ishlar, xizmatlar)dan korxonaning ichida foydalanish faoliyati turi bo‘yicha shu yoki shunga o‘xshagan tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) ular bo‘yicha qo‘llaniladigan narxdan kelib chiqib hisoblangan qiymati, ular bo‘lmaganida esa amaldagi tannarxi soliqqa tortiladigan oborot bo‘lib hisoblanadi. 
To‘rtinchidan, mehnatga korxonaning o‘zida ishlab chiqarilgan tovarlar bilan natura holida haq to‘lash faoliyat turi mahsulotni chetga realizatsiya qilish chog‘ida, belgilangan narxlar qo‘llaniladigan tovarlar bo‘yicha esa ana shu narxlardan kelib chiqib qo‘llaniladigan erkin (shartnomaviy) narxlar (aksizni qo‘shib) soliqqa tortiladigan oborotdir.

Beshinchidan, korxonaning o‘zida ishlab chiqarilgan tovarlarni aholiga, shu jumladan o‘z xodimlariga erkin (kelishilgan) narxlarda realizatsiya qilib, kassa orqali hisob-kitob qilish faoliyati turi bo‘yicha erkin kelishilgan narxlardagi oboroti soliqqa tortiladigan oborot bo‘lib hisoblanadi. 
Oltinchidan, import qilingan tovarlar bo‘yicha (agar O‘z.R. byudjetga to‘langan QQS summasi noma’lum yoki yo‘q bo‘lsa) tashkil etilgan faoliyatning soliqqa tortiladigan oboroti bo‘lib tushum chog‘idagi tovarlarning harid (so‘mlarga aylantirilgan) narxi bilan sotilish narxi o‘rtasidagi farq hisoblanadi.

       QQS bo‘yicha ham imtiyozlar qullanib kelinishi uni to‘lovchilariga nisbatan ma’lum engilliklarni yuzaga keltirishi bilan birgalikda, soliq to‘lovchilarini moliyaviy natijalarining barqarorlashtirilishiga xo‘jalik faoliyatining kengaytirilishiga ma’lum shart sharoitlar yaratib yerilmoqda. 
Soliq to‘lovchilarga nisbatan amal qilayotgan soliq imtiyozlari O‘z. R. Soliq kodeksining2 71 moddasida izohlab berilgandir.

- QQSdan ozod etish;

- QQSning "0" (nol) darajali stavkasi.

3-Chizma

 

 

 

 

 

 

 

. 

Shunday qilib QQSni kamaytirilgan stavkada to‘lovchilar soliq summasini umum qabu qilingan stavkadan past stavkada to‘lashadi. Imtiyozning bu turi asosan ijtimoiy zarur mahsulotlar bolalar uchun tovarlar, oziq-ovqat mahsulotlari va shularga o‘xshash ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa tovarlarni ishlab chiqaruvchilarga beriladigan bo‘lsa, unda imtiyozning ikkinchi turi-QQSdan ozod qilish - bir xususiyatga ega: korxona o‘zi ishlab chiqargan tovar va xizmatlarni sotish bo‘yicha QQSni hisoblab chiqarmaydi va to‘lamaydi, lekin ishlab chiqarish jarayonida ishlatilgan moddiy resurslar bo‘yichaQQS to‘lovchisi hisoblanadi. Boshqacha aytganda, korxona QQSdan faqatgina qisman ozod etiladi. Korxona bu holda oxirgi iste’molchi bo‘lib qolmoqda va resurslar sotib olgani uchun QQSni o‘z hisobidan to‘lab bermoqda, ya’ni QQSni o‘zi ishlab chiqargan mahsulot iste’molchilariga ko‘chirib bera olmaydi.

Nol darajali stavka korxonani QQS to‘lashdan butunlay ozod qiladi. Bunda ishlab chiqaruvchi moddiy resurslar sotib olishda to‘laganQQS summasini qoplash xuquqini oladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Oborotdan olinadigan soliqlar auditining maqsadi va vazifalari

    Xo‘jalik  yurituvchi sub’ektlarning byudjetga to‘lovlari bo‘lib asosan soliqlar va yig‘imlar qisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida soliq va yig‘imlarni hisoblash va to‘lash tartiblari Soliq Kodeksi va har bir soliq to‘lovlari bo‘yicha tasdiqlangan yo‘riqnomalarda o‘z aksini topgan.

       Buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan barcha soliq to‘lovlarini to‘rtta guruhga ajratish mumkin:3

 

• Korxonalarning oborotidan olinadigan soliqlar – ularga aksiz solig‘i, QQS va eksport bo‘yicha bojxona to‘lovlari kiradi.

 

• Korxonalarning boshqa operatsion harajatlariga kiritiladigan soliqlar –ularga mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, ekologiya solig‘i, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq kiradi.

 

• Korxonalarning foydasidan olinadigan soliqlar – ularga  foyda solig‘i, yalpi tushumdan yagona soliq, yagona yer solig‘i, infrastrukturani rivojlantirish solig‘i kiradi.

 

• Jismoniy shaxslar daromadlaridan ushlanadigan soliq.

Buni quydagi jadval orqali ko’rish mumkin:

 

 

 

 

 

 

 

Buni quydagi jadval orqali ko’rishimiz mumkin:                                       4-Chizma

Buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan barcha soliq to‘lovlarini to‘rtta guruhga ajratish mumkin:

 

Korxonalarning oborotidan olinadigan soliqlar – ularga aksiz solig‘i, QQS va eksport bo‘yicha bojxona to‘lovlari kiradi		• Korxonalarning boshqa operatsion harajatlariga kiritiladigan soliqlar –ularga mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, ekologiya solig‘i, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq kiradi.		• Korxonalarning foydasidan olinadigan soliqlar – ularga  foyda solig‘i, yalpi tushumdan yagona soliq, yagona yer solig‘i, infrastrukturani rivojlantirish solig‘i kiradi.		• Jismoniy shaxslar daromadlaridan ushlanadigan soliq. Buni quydagi jadval orqali ko’rish mumkin:

 

Oborotdan olinadigan solikdar auditining maqsadi byudjetga undiriladigan soliq majburiyatlarini to‘g‘ri aniqlash va hisobotlarda aks ettirish. Tulik foydalinilmagan imkoniyatlarni aniklash, korxona xodimlarining uz vazifalarni tulik bajarishni taminlaydi. 

 Oborotdan olinadigan soliqlar auditining buxgalteriya hisobi ob’ekti sifatidagi quyidagi vazifalari mavjud:

• oborotga doir birlamchi hujjatlarni rasmiylashtirish;
• hisob registrlarida aks ettirish;
• xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning oboroti ya’ni realizatsiya aylanmasini aniqlash;
• soliq bazasini hisoblash;
• byudjetga o‘tkazib beriladigan soliq summasini hisoblash;
• Buxgaltira hisobi va hisobotlarining tugligini tikshirish;
• Korxonada ichli tartib-koydalarga tulik, rioya kilinishini tekshirish;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3   Oborotdan olinadigan soliqlar hisobining auditi:

 

  Biz aynan birinchi turdagi soliqlar hisobi bilan, ya’ni QQS va aksiz solig‘ining buxgalteriya hisobida aks ettirilish tartibi bilan tanishamiz.

21- son BHMSga muvofiq byudjetga soliq to‘lovlari bo‘yicha majburiyatlarning hisob-kitoblarihi audit qilishda auditor quydagi schotlardagi yozuvlarni tekshiradi. 6410 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)” schyotida hisobga olinadi. Korxonalar o‘zlarining ishchi schyotlar rejasida har bir soliq turiga alohida schyotlarni, masalan, 6411 “ Byudjetga QQS bo‘yicha qarz”, 6412 “Byudjetga aksiz bo‘yicha qarz” va shu kabi boshqa schyotlarni, ochishlari mumkin. Ushbu schotlardagi yozuvlarni auditor tekshirish chog’ida ushbu schotlar passiv schyotlar bu schotlarni kreditida soliq to‘lovlari bo‘yicha byudjet oldidagi majburiyatlarning vujudga kelishi, ularning ko‘payishi va oxirgi qoldiqlari, debetida esa byudjetga to‘lovlarni kamaytirilishi va o‘tkazib berilishi aks ettirilishini auditor tekshiradi.

Auditor ushbu schyotdagi yozuvlarni tekshiradi 6410-schyot bu passiv schyot ushbu schyotning kreditdagi koldigini bosh kitob, oborot vidimislari bilan solishtirilib kuriladi.

Haridor va buyurtmachilarga sotilgan mahsulotlarga to‘g‘ri keladigan QQS summasi belgilangan stavka (20 foiz) bo‘yicha  ikkita usulda quyidagi formulalar asosida aniqlanadi:

Bundan tashkari Auditor kuydagidarga yetibor birishi kerak:

(1) - usul. Soliqqa tortiladigan aylanma QQSsiz belgilanganda:

Sqqs = Say x S / 100                         (1)       

bunda: Sqqs - buyurtmachilardan undiriladigan soliq summasi;

Say - soliqqa tortiladigan aylanma;

S - qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi.

(2)-usul. Soliqqa tortiladigan aylanmada QQS ham hisobga olinganda:

Sqqs = Tq x S / (S + 100)                    (2)

bunda: Tq - qo‘shilgan qiymat solig‘i ham hisobga olingan mahsulotlar qiymati.

Misol: Haridor va buyurtmachilarga sotilgan mahsulotning qiymati  schyot-faktura bo‘yicha QQS bilan birgalikda 240 mln. so‘m, deylik.

Ushbu misol bo‘yicha sotishdan olingan QQS summasi (2)-formulaga asosan topiladi va u 40 mln. so‘mni  (240 * 20 % / 120 %) tashkil etadi. Bu holda mahsulotning  qiymati QQSsiz sotish qiymati 200 mln. so‘mdan (240 -40) iborat bo‘ladi.

QQS summasi qurilish ishining QQSsiz sotish qiymatidan (1)-formula bo‘yicha  hisoblanganda ham 40 mln. so‘mni (200 * 20% / 100 %) tashkil etadi.

        Soliqlar bo‘yicha majburiyatlar ular bo‘yicha tuzilgan hisob-kitoblarga asosan hisoblanadi va quyidagicha aks ettiriladi:

Tovar(ish,xizmat)lar ta’minotchilardan sotib olinganda, Auditor quyidagi yozuvlarni tekshiradi.

• Aksiz solig‘i va QQS  summasiga

Debet 6010,6990

     Kredit 4410 (soliq turlari bo‘yicha mos schyotlar)

Tovar(ish,xizmat)lar haridor va buyurtmachilarga sotilganda,

• Aksiz solig‘i va QQS  summasiga

      Debet 4010,4020,4110,4120,4210,5010

     Kredit 6410 (soliq turlari bo‘yicha mos schyotlar)

     Soliq to‘lovlari oldin o‘tkazib berilgan bo‘nak summalariga, shuningdek boshqa

yuridik shaxslarga aktivlar, ishlar va xizmatlarni olishda to‘langan QQS summasiga kamaytiriladi. Bunday kamaytirishlar buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:

Debet 6410 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)”

Kredit 4410 “ Byudjetga soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha avans to‘lovlari” (turlari

bo‘yicha).

Avans to‘lovlaridan keyingi qolgan majburiyatlar summalari byudjetga belgilangan

muddatlarda o‘tkazib berilishi kerak. O‘tkazilgan majburiyatlarga quyidagi yozuvlar qilinadi:

Debet 6410 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)”

Kredit 5010,5110,5210,5510,5530,5890 (pul mablag‘lari schyotlari)

 

Agar byudjet oldidagi majburiyatlar bank kreditlari va olingan qarzlar evaziga uzilsa, u holda:

        Debet 6410 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)”

Kredit 6810,6820 (kredit va qarzlar schyotlari)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II BOB  « BOGIZOGON»  MCHJDA OBOROTDAN OLINADIGAN SOLIQLAR AUDITI:

 

2.1 « BOGIZAGON» MCHJda soliq tizimi va to‘laydigan soliq        turlarining auditi.

Bizning korxonamiz haqida qisqacha to’xtalib o’tsak:

1.1. «Bogizogon» mas’uliyati cheklangan jamiyati, bundan keyin «jamiyat» deb yuritiladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 yanvardagi № 3202-PF sonli «O'zbekiston iktisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi farmoniga asosan  va O'zbekiston Vazirlar Maxkamasining 2003 yil 19 apreldagi № 189 sonli «Xususiylashtirilgan korxonalarni korporativ boshkaruvini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi karoriga asosan va O'zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Kumitasi Samarkand viloyat boshkarmasining 2003 yil 27 dekabrdagi № 199-P buyrugiga asosan va «Bogizogon» MCHJ tuzish to'g'risidagi 2003 yil 29 dekabrdagi ta’sischilik shartnomasiga asosan tashkil etilgan.

Ushbu jamiyat Ustavi yangi taxrirda 2008 yil 10 dekabrdagi jamiyat ishtirokchilarining navbatdan tashkari umumiy yigilishi karori bilan tasdiklangan.

2008 yil 10 dekabrda imzolangan yangi taxrirdagi «Bogizogon» MCHJ ni tuzish haqidagi ta’sischilik shartnomasi ushbu Ustavning ajralmas kismi hisoblanadi.

Ta’sischilar: O'zbekiston Respublikasi fukarolari va yuridik shaxslar. 

1.2. Jamiyatning tulik huquqiy nomi: «BOGIZOGON» mas’uliyati cheklangan jamiyat.

Jamiyatning kiskartirilgan nomi: «BOGIZOGON» MCHJ

1.3. Jamiyatning manzilgoxi: O'zbekiston Respublikasi, Samarkand viloyati, 141503, Taylok tumani, Bogizogon kishlogi.

1.4. Ushbu Ustav O'zbekiston Respublikasining korxonalar to'g'risidagi «O'zbekiston Respublikasida mulk to'g'risida»gi, «O'zbekiston Respublikasida tadbirkorlik

Korxonada 2014 – yil yanvar oyida jami 196 kishi ishlagan. Ularning taqsimoti  25 – ilovada keltirilgan.

Korxonaning   shtat  jadvaliga muvofiq 196  kishidan iborat xodimlardan  

52 nafari boshqaruv xodimlari, sex boshliqlari va mutaxasislardir. Qolgan 144 nafar xodim bevosita va bilvosita ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlar hisoblanadi.

Buni quyidagi diagrammada aniqroq ko’rishimiz mumkin:

1-deagirama

 

5-diagramma. “Bog’izag’on” MCHJ xodimlarining tarkibi

 

 

Bizning korxonamizda ishlaydigan ishchilar soni quydagi deagiramada yaqol ko’rsatilgan.

            Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning byudjetga to‘lovlari bo‘lib asosan soliqlar va yig‘imlar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida soliq va yig‘imlarni hisoblash va to‘lash tartiblari Soliq Kodeksi va har bir soliq to‘lovlari bo‘yicha tasdiqlangan yo‘riqnomalarda o‘z aksini topgan. Tadqiqot obekti hisoblangan «BOGIZAGON» MCHJ soliq solish tizimiga asosan umumbelgilangan tartibdagi soliqlarni to‘laydi. Ularni quyidagi xususiyatlari bo‘yicha guruhlarga ajratishimiz mumkin:

• Korxonalarning oborotidan olinadigan soliqlar – ularga aksiz solig‘i, QQS va

eksport bo‘yicha bojxona to‘lovlari kiradi.

• Korxonalarning boshqa operatsion harajatlariga kiritiladigan soliqlar –ularga mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, suv resurslardan foydalanganlik uchun soliq, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq,

suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq kiradi.

• Korxonalarning foydasidan olinadigan soliqlar – ularga foyda solig‘i, infrastrukturani  rivojlantirish solig‘i kiradi.

 «BOGIZAGON» MCHJ to‘laydigan soliq turlarini quyidagi jadval asosida keltirishimiz mumkin:

       

«BOGIZAGON» MCHJ to‘laydigan  soliq turlari

5-Chizma

 

 

 

 

Bularga xam quydagilar kiradi:

 

1-jadval

Korxonalarning oborotidan olinadigan soliqlar	Korxonalarning boshqa operatsion harajatlariga kiritiladigan soliqlar	Korxonalarning foydasidan olinadigan soliqlar
1. QQS	1.Mol-mulk solig‘i	1.Foyda solig‘i
2.Aksiz solig‘i	2. Yer solig‘i	2. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i
3. Benzin, dizel va gaz ishlatganlik uchun soliq	3. Suv resurslardan foydalanganlik uchun soliq
	4. Yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq

 

Soliq turlari bo‘yicha soliq hisobotlari har chorakda mahalliy soliq

insipeksiyalariga taqdim etiladi. Faqat mol-mulk va yer solig‘i bo‘yicha soliq hisobotlari har yilda bir marotaba soliq organlariga taqdim etiladi.

Soliq turlari bo‘yicha soliq hisobotlari har chorakda mahalliy soliq

insipeksiyalariga taqdim etiladi. Biz uchun korxonamizda oborotdan olinadigan soliqlar bo’yicha yani QQS, aksiz va bochxona bo’jlari auditi qanday olib borishligini kurib chiqamiz Bundan tashqari korxonamizda oborotdan olinadigan soliqlar taxlili xaqida fikir yuritishdan avval u tammondan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar xajmi xaqida qisqacha to‘xtalib o‘tmoqchiman. .

Korxona tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar va ularning nomlari 2-ilovada keltirildi. Korxona tomonidan 2014-yilda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmlari va uning o‘tgan yilga nisbatan o‘zgarishini quyidagi jadvaldan ko‘rishimiz mumkin

 

 

 

 

“Bog‘izag‘on” MCHJning mahsulot ishlab chiqarish hajmi to‘g‘risida ma’lumot

2-jadval

№	Tovarlar nomi	Birligi	Ishlab chiqarish hajmi			O‘zgarishi, %
			2013-yil	2014-yil
				Biznes reja	Haqiqatda
1	2	3	5	6	7	8
1	Vino	ming dal	100	100	105,7	105,70
2	Konyak	ming dal	20	15	21,2	106,00
3	Aroq va likor mahsulotlari	ming dal	423,5	430	424,5	100,24

Manba. 2014-yil uchun korxonaning asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi ma’lumoti

 Jadvaldan kurinib turibdiki korxona 2014-yilda barcha mahsulotlarini o‘tgan yilga nisbatan ko‘proq ishlab chiqarishga muaffaq bo‘lgan. Bundan ko‘rinadiki korxona o‘tgan yilga nisbatan o‘z faoliyatini rivojlantirishga erishgan.

“Bog‘izag‘on” MCHJning  tayyor maxsuloti bo’lib quydagilar xisoblanadi: (1-ilova)

• Vino;
• Kaniyak;
• Aroq va likor mahsulotlari;
• Boshqa alkogolik maxsulotlar; (1-ilova)

SHu sababli xam ular QQS,aksiz soliqlarini to’laydilar:

Bizning korxonamiz kupincha aksiz osti tavarlarni ishlab chiqarganligi uchun ularni O’zbekiston xududiga import qilishda xamda exsport qilishda albatda aksiz markalaridan foydalaniladi.  Auditor bu aksiz markalariga etibor bermog’i kerak sababi sifatsiz aksiz osti tavarlarni kirib kelishini oldini olgan bo’ladi bu aksiz markalari to’g’risidagi malumotlarni Quyidagi jadvaldan ko’rishingiz mumkin.