Жазбаша мәтін және құрылымдық ерекшеліктері

ЖУМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Коғамнығ жаға бағыттa дамуы, Казақстан республикасының тәуелсіз мемлекетке айналуы, ел ел өміріндегі оның барлых саласындағы түбегейліөзгерістер, ана тілімізге мемлекеттік тіл дәрежесінің 6epілуi, мемлекеттік тілдің үкімет тарапынан қамқорлыққа алынуы - бүгінгі қоғамымыздағы жаңа үдерістердің 6ipi. Жаңарған қоғамның жаңалықтары қазақ тіліне жаңа міндеттер жүктеліп отыр. Ана тіліміз тәуелсіз мемлекет кезінде тұрмыстық тілден бірте-бірте мемлекеттік тіл дәрежесіне көтеліпі, қоғамның барық саласында қолданыла бастады. Қазақ тілінің қызмет аясының. кеңеюiн көрсетеін басты белгі –мерзімді баспасөз.

Ғасырдан астам тарихы бар қазақ баспасөзі ұлттық дүниетанымнын күшті тәрбие құралы ретінде өзінің жемісті кызметін жалғастырып келелді. Қоғамнын үні, жариялылықтың жаршысы қызмеін атқарушы мерзімді баспасөз ешқашан өзінің маңызын, рөлін төмендеткен емес. Онын қоғамдағы актив қызметі, жалпыхалыктык сипаты тіліне де әcepiн тигізуде.

Тақырыптың көкейкестілігі. . Казақ әдеби тілінің қызмет аясының кеңеюі, қарқынды дамуы - онын функционалдық стильдерінің саралануына және дамуына себепші факторлардың 6ipi. Әдеби тілімізде көркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль, ресми стиль, ғылыми стиль және ауызша сөз стилі сияқты функционалдық стиль түрлері бар екендігін айта отырып, олардың ғылыми тұрғыдан зерттелу деңгейінің бірдей еместігін анық байқауға болады. Сондықтан қазақ тіл білімінң актуалды міндетттерінің 6ipi қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерін кешенді түрде зерттеу болып есептеледі.

Қазақ тіл блімінде көркем әдебиет стилінің қыр-сырын қарастырған зерттеулер қатарына Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, К Жұмалиев, X.Кәрімов, М.Серғалиев, Х.Нұрмұханов, Б.Шалабаев енбектерін жатқызамыз. Көркем әдебиет стилі соңғы 20 – 30 жыл көлемінде жеке ақын-жазушылардың көркем шығармалары тілін зерттеуге бағытталған Р.Сыздықованың, Е Жанпейісовтің, Х.Кәрімовтің, С.Хасанованың және т.б. зерттеушілерің еңбектерімен толығып, доминант стильге айналды. Әдеби тіліміздің XX ғасырдың басында ғана толыса бастаған ғылыми және ресми стильдері туралы Ж.Әмірованың, Н.Ерғазиеванын диссертацияялары корғалды. Ауызша сөз стилінің синтаксисін сипаттайтын Р.Әміровтің еңбектері жарық көрді. Осы функционалдық стильдермен салыстырған кезде, зерттелу тұрғысынан қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі олардан кейін қалған сала деп тұжырымдауымызға болады.

Әдеби тілдің публицистикалык стилі (әрі қарай ПС - О.Б.) басқа да функционалдык стиль түрлері сияқты өзіндік ерекшеліктерге ие болады. ПС - ге тән негізгі функционалдық қызмет, лексикалық сипат, грамматикалық ерекшелік, өзіндік қүрылым және басқа стильдерде көріне бермейтін стилистикалык көркемдегіш құралдардың болатындығын дәлелдейтін орыс тіл білімінде А.К. Панфиловтың, К.А.Рогованын, А В.Швецтің, түркітану ғылымында Т.Курбановтың, А.Мамедовтің, М Мамедовтін, В.Хаковтың зерттеулері жарық көріп, диссертациялары қорғалды. Қазақ тіл білімінде ПС-дің жеке стилистикалық ерекшеліктерін сипаттайтын зерттеудің жоктығы біз тандап алған такырыптың өмеіршеңдігін, оны зерттеудің зәрулігін корсетеді. Бұл саладағы жетістіктер катарына баспасөэ тілінің белгілі бір дәуірдегі ерекшеліктерін зерттеуге арналған  Б.Әбілқасымовтың, С.Исаевтың еңбектерін және жеке мерзімді басылым тілінің ерекшеліктерін сипаттайтын Н.Қарашеванын, Б Момынованың диссертацияларын атауға болады. Бірақ қазақ әдеби тіліндегі ПС -дің өзіндік ерекшеліктерін, лексика-грамматикалык сипатын, қалылтасу және даму жолдарын, стильдер жүйесіндегі орнын, лингвостилистикалык мінездемесін сипаттайтын кешенді зерттеудің жоқтығы ғылыми жұмыс  тақырыбының актуалдылығын растай түседі.

Зерттеу объекгісі. Диссертациялык жұмыстың зерттеу объектісі

ретінде мерзімді баспасөз материалдарына негізделген қазақ әдеби тілінің ПС-і алынды. XIX ғасырдың 70-жылдарына қалыптасып, ғасырдан астам уақыт әдеби  тілімізде актив кызмет атқарып келе жатқан, қазақ тілінің қоғамдық кызметінің бір белгісі ретінде көрінетін ГІС-ді зсрттеу - бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері  Диссертациялық жұмыстың

негізгі максаты қазақ  тіліндегі ПС-дің функционалдык кызметін, құрылымдық снпатын, әдеби тілдің функиноналдык стильдер жүйесіндегі орны мен рөлін, баска стиль түрлерімен карым-катынасын, лексика- грамматнкалык ерекшеліктерін, лингивостилистикалык мінездемесін анықтау және белгілеу болып есептеледі. Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттерді шешу кажетгілігі туындаады:

-ПС-дің негізгі қыэметі  мен белгілерін ашу;

-ПС-дің әдеби тілдің  функционалдық стильдер жүйесіндегі  орнын белгілеу және олардың  қарым-қатынасын, айырмашылықтары мен  ұқсастықтарын сипаттау;

-ПС-дің лексикалық ерекшеліктерін  және осы стильге тән лексемалар  мен лексикалык тіркестерді, фразаларды  анықтау;

-ПС-дің сөздік құрамға  тигізеітін әсерін, сөздік құрамның  осы стиль аркылы даму жолдарьін  белгілеу;

-ПС-дін грамматикалык ерекшеліктерін айқындап, кейбір грамматикалық тұлғалар мен құрылымдардың осы стильдегі қолданылу себептерін көрсету;

-ПС-де колданылатын сөздер  мен сөйлем түрлерінің статистикалык  тұрғыдан қолданылу жиілігін  дәлелдеу;

-ПС-ге тән жалпы ерекшеліктерді  аныктау және оның қазақ әдеби тілін дамытудағы ролін нактылау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы .Қазақ тіл білімінде бұрын арнаулы зерттеу нысаны болмаған ПС-дің лексика -грамматикалық ерекшеліктері мен стилистикалық кызметі мерзімді баспасөз материаллары негізінде кешенді карастырылды. Газет лексикасының ерекшелікіері мен сипаты, сыныіптары, даму жолдары белгілеінеді. Мерзімді баспасөздегі коғамдық - саяси лексиканың сонғы бес жыл колеміндегі даму сипаты, бағалауыш лексика және оның түрлері анықталып, ГІС-де үнемі және дәстүрлі қолданылатын лексемаларға талlау жасалынды. Сөздік құрамның мерзімді баспасөз арқылы дамуы, ПС-ге тән штамп және стандарт құрылымдар табиғаты анықталды. ПС лексикасының синхронды сипаты және оның себептері түсіндірілді. ПС-дің грамматикалық ерекшеліктері сипатталып, әсіресе осы кезге дейін назар аударылмай жүрген оның морфологиялық сипатына лингвостатистикалық талдау жүргізілді, ПС-де қолданылатын сөздер мен сөйлемдерге статистикалық талдау жасалынып, олардың колдану жиілігі мен себептері анықталды. Публицистикалық текстердің стилистикалык ерекшеліктері мен онда қолданылатын тілдік құрылымдар қызметі белгіленді. ПС-дің стилистикллық, фуикционалдық, лексикалық, морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктері жан-жақты зерттелініп.тұңғыш рет қазақ әдеби тілінің ПС-І кешенді зерттеу нысаны ретінде сипатталды.

Зсеттеудің . теориялық және пактикалық маңызы

Диссертациялық жұмыстың корытындылары мен тұжырымдары қазақ тілі стилистикасы бойынша тың пайымдау жасауға мүмкіншілік береді. Зерттеудің нәтижелері қазақ тілінің функиионалдық стилистикасын дамытуға үлес қосадьі. Зерттеу жүмысыныің материалдары орта, арнаулы орта және жоғары мектептерде өтілетін “Қазақ тілінің стилистикасы", "Қазақ әдеби тілінің тарихы”, “Сөз мәдениеті” курстарын өткізуде оқытушылар мен студенттерге көмекші құрал бола алады, Жұмыстың теориялық пікірлері мен қағидаларын, материалдарын жоғары мекіептерде өтілетін арнаулы курстар мен арнаулы семинарларда және университеттердің журналистика факультеттерінде өтілетін” Қазақ тілінің стилистикасы" курсында пайдалануға болады.

Зерттеудің әдістері  мем материалдары. Диссертациялық

жұмыста, негізінен, сипаттама ідісі, салыстырмалы, синхронды-диахронды

әдістер және бірнеше рет статистикалық құрылымдық әдістер қолданылды. Зерттеу матреиалдары ретінде 1982-1996 жылдар аралығындағы мерзімді баспасөз материалдары, "Социалистік Қазақстан", "Егемен Қазақстан", "Қазақ әтебиетіі", "Лениншіл жас", "Жас алаш", "Өркен", “Халык кеңесі" және т,б. газеттер беттеріндегі тілдік материалдар,"Қазақ лексикасындағы жаңа колданыстар" (1985,1990), "Жаңа атаулар" сөздіктеріндегіі материалдар пайдаланылды

Зерттеу жұмысының мақұлдауы . Диссертациялық жұмыстынң теориялық мәселелері мен тұжырымдары 1983 жылы ҚазМУ-де өткізілген оқу орындарының  гылыми-теорияық конференциясында (22-23 /ІУ-І98З ж.), Қазақ университетінің 50 жылдығына арналған ғылыми-теориялык конференцияда (4-5/УІ-1984 ж ), Үлы Жеңістің 40 жылдығына арналған Алматы облысы жас ғалымдарының конференциясында (1985 ж). және Орал педагогика институты профессорлары мен оқытушыларының ғылыми конференцияларында (І986-1990 жж.) баяндама түрінде талқыланып, мақұлданды. Диссертацияя бойынша орталық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда 6 мақала жәме 1 тезис жарияланды.

Диссертацияның құрылымы. зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

дисертацияның Негізгі мазмұны.

Қіріспеде тақырыпты зерттеудің зәрулігі, объектісі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері, ғылми жаналыктары, теориялық және практикалық маңызы, зерттеу әдістері т.б. сөз болады.

стидһлін жалпы

І-тарау "Публицистикалық стильдің жалпы сипаттамасы", Әдеби  тілдегі стильдік дифференциация-оның өмір сүруінің заңдылығы ."Тілдік стильдердің  көп түрлілігі жалпыхалықтық

тілдің бірлігіне еш нұқсан келтірмейі. Керісінше, бұларсыз тілдің жалпыхалыктық. с'ипатын тану мүмкін емес. Жалпыхалыктық тіл түрлі формада колданылуға тиіс” . Жан-жақты дамыған әдеби тіл өзінің стильдік тармактарынсыз,  функционалдық стильдерінсіз өмір сҮруі мүмкін емес. Әдеби тілдің әрбір функиионалдық стилі белгілі бір кызметке бағытталады. ”Стиль-ол белгілі бір катынастың түрінде тілдік единицаларды сұрыптап пайдалану арқылы ойды жеткізу мәнерінің көрінісі“ . Демек, стиль-ойды, хабарды жеткізудің әдісі. Әдеби тілдің функционалдық стильлері әдебиеттің жанр түрлеріне сәйкес пайда болып, көркем едебиет стилі, публицистикалык стиль, ғылыми стиль, ресми стиль және ауызша сөз стилі түрлеріне бөлінеді. Тілдің функционалдық стильдері - ең алдымен оның әдебиет жанрына қарай ажыратылған тарамдары .

Әдеби тілдің ■ функционалдық стильдері өзіңің бүгінгі күйіне, деңгейіне белгілі бір даму жолдары арқылы келді. Сондықтан кез келген функционалдық стиль тек синхронды тұрғыдан ғана емес, диахронды тұрғыдан да сипатталуға тиіс. Казақ әдеби тіліндегі ПС-дің алғашқы белгілері, ерекшеліктері XIX ғасырдың екінші жартысында калыптаса бастады. Оның қалыптасуына қазақ даласыңда дүниеге келген "Түркістан уалаятының газеті” (1870-1883 жж.),”Дала уалаятының газеті”( 1883-1902 жж.) басылымлары себеиші болды. бұл басылымлардың стнль калыптастыруындағы маңызы мен мәнін ғалымдар Р.Сыздыкова мен Б.Әбілқасымов жоғары бағалады.Қазақ әдеби тіліидегі ПС-дің қалыптасуына ұлттық баспасөздің маңызы зор болғаидығын айта отырып, ПС өзінің табиғи бастауын шешеідік сөздерден, Абай карасөздсрінен, Ыбырай жазған газеттерден алғандығын да жоққа шығаруға болмайды.

 

Қазақ әдеби тіліндегі ПС-дің жеке фуикционалдық стиль түрі ретінде қалыптасуыиа XX ғасырдын басындағы мерзімді баспасөз '("Айкап“ журналы, „Қазақ" газеті және т.б.) себепші болса, оның жан-жақты дамуы, әдеби тілдін толыққанды функционалдық стиліне айналуы кеңес дәуірінде жүзеге асты. Кеңес дәуіріндегі қазақ баспасөзі жақсы дамыған, тілі жетілген, тиражы көбейген бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі түріне айналды. Бұл салада алғашқы қазақ мерзімді басылымдары тілін зерттеген Б.Әбілқасымовтың, кеңес дәуірі баспасөз тілінің ерекшеліктерін сипаттайтын С.М.Исаевтың зерттеулері жарық көрді . Біздін жұмысымызда ПС казіргі мерзімді баспасөз материалдары негізінде жеке функционалдық стиль ретінде жан-жақты қарастырылды.

Қазақ әдеби тілінің әрбір функционалдық стилі өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Осы ерекшеліктері аркылы олар бір-бірінен дараланады. Әр стильдің өзіндік белгілерін, қасиеттерін, ерекшеліктерін танып, білудін қазақ тіл білімінде ерекше мәні бар. ПС-дің өэіндік белгілері оның атқаратын қызметіне, тілдік единицаларды қолдану мүмкіншіліктеріне, лексикалық сипатына, грамматикалық құрылысына, текст құру ерекшеліктеріне сәйкес айқындалады. ПС-ге тән негізгі қызмет - ақпарат, үгіт-насихат жөне ықпал ету. Оның осы қос қызметі үнемі бірлікте жүзеге асады және публицистикалық шығармалар тілінің лингвистикалық ерекшеліктерімен тығыз байланысты болып келеді.

Публицистикалык шығармалар тілінің мынадай негізгі ерекшіліктері болады: 1) берілген материалдың деректілігі және ресми деректермен сәйкестігі; 2) берілген материалдың қалың көпшілікке түсініктілігі; 3) берілген материалдың окырманға әсерлілігі- ПС-дің хабарлау және ықпал ету кызметтері басқа функционалдық стиль түрлерінде де кездесіп отырады. Мысалы, ықпал ету функциясы ПС-ге де, көркем әдебиет қазақ әдеби тіліндегі ПС-дің жеке фуикционалдық стиль түрі ретінде қалыптасуыyа XX ғасырдын басындағы мерзімді баспасөз '("Айкап“ журналы, „Қазақ" газеті және т.б.) себепші болса, оның жан-жақты дамуы, әдеби тілдін толыққанды функционалдық стиліне айналуы кеңес дәуірінде жүзеге асты. Кеңес дәуіріндегі қазақ баспасөзі жақсы дамыған, тілі жетілген, тиражы көбейген бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі түріне айналды. Бұл салада алғашқы қазақ мерзімді басылымдары тілін зерттеген Б.Әбілқасымовтың, кеңес дәуірі баспасөз тілінің ерекшеліктерін сипаттайтын С.М.Исаевтың зерттеулері жарық көрді . Біздін жұмысымызда ПС казіргі мерзімді баспасөз материалдары негізінде жеке функционалдық стиль ретінде жан-жақты қарастырылды.

Қазақ әдеби тілінің әрбір функционалдық стилі өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Осы ерекшеліктері аркылы олар бір-бірінен дараланады. Әр стильдің өзіндік белгілерін, қасиеттерін, ерекшеліктерін танып, білудін қазақ тіл білімінде ерекше мәні бар. ПС-дің өэіндік белгілері оның атқаратын қызметіне, тілдік единицаларды қолдану мүмкіншіліктеріне, лексикалық сипатына, грамматикалық құрылысына, текст құру ерекшеліктеріне сәйкес айқындалады. ПС-ге тән негізгі қызмет - ақпарат, үгіт-насихат жөне ықпал ету. Оның осы қос қызметі үнемі бірлікте жүзеге асады және публицистикалық шығармалар тілінің лингвистикалық ерекшеліктерімен тығыз байланысты болып келеді.

Публицистикалык шығармалар тілінің мынадай негізгі ерекшіліктері болады: 1) берілген материалдың деректілігі және ресми деректермен сәйкестігі; 2) берілген материалдың қалың көпшілікке түсініктілігі; 3) берілген материалдың окырманға әсерлілігі- ПС-дің хабарлау және ықпал ету кызметтері басқа функционалдық стиль түрлерінде де кездесіп отырады. Мысалы, ықпал ету функциясы ПС-ге де, көркем әдебиет