Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайындағы бюджеттін ролі

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ………………………………………………..……………………............3

 

1. БЮДЖЕТТІҢ МЕМЛЕКЕТ ЭКОНОМИКАСЫНА ТИГІЗЕТІҢ ӘСЕРІ.....6

1.1 Бюджеттің әлеуметтік-экономикалық мәні, мазмұны және ролі................6

1.2 Бюджеттік саясаттың негізгі міндеттері мен жүйесін қалыптастыру қағидалары........................................................................................................22

 

2.ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІН РОЛІ..........................................................................................................................31

2.1 Қазақстан Республикасы бюджетінің құрылымы мен өсу қарқынын талдау..................................................................................................................31

2.2ҚазақстанРеспубликасының мемлекеттік бюджет түсімдері мен шығыстарының мақсаттылығы мен бағыттылығы..............................................40

2.3 Бюджет артықшылығының экономикаға тигізетін әсерi................................45

 

3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖІТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ...........................................49

3.1 Қазақстан Республикасында бюджет жүйесін ұйымдастырудағы ерекшеліктері.........................................................................................................49

3.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін жетілдіру жолдары...............51

 

ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................................57

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ......................................................59

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

        

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бюджет мемлекеттің орталық-тандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы  өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалануға бағытталатын қаржылық қатынастардың  жиынтығы. Қаржылық  қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетке ең алдымен  жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер тән. Атап айтсақ, бюджеттік қатынастардың  бөлістірушілік сипаты бар,  және ол әрқашанда ақшалай нысанда жүзеге асырылады және мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен қосарлана жүреді. Мемлекеттік бюджеттің бұдан басқа да өзгеше қасиетттері бар. Ақшалай қаражаттарды орталықтандыру экономиканың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету үшін халық шаруашылығы масштабындағы үздіксіз айналымды ұйымдастыру үшін қажет. Мемлекеттік бюджет – мемлекет пен кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер  арасында қалыптасатын қаржылық қатынастар. 

Мемлекетке орталықтандырылған ақша қаражаттары дамушы мақсатты салаларды қаржыландыруға, қоғам деңгейінде әлеуметтік- мәдени шараларды жүргізу үшін, қорғаныс саласының мәселелерін шешу үшін және мемлекетті басқару шығындарын жабу үшін  қажет. Мемлекеттік бюджет арқылы халық шаруашылығының өндірістік және өндірістік емес аясындағы, аймақтар мен салалар арсындағы қаржылардың бөлістірілуі жүзеге асады. Осыған сәйкес , мемлекеттік бюджет қоғамның таза өнімінің  қозғалысын сипаттайтын және осының негізінде мемлекеттің орталықтандырылған қоры қалыптасып, пайдаланылады.

Бюджет-   мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да өкілдерінің арасында қоғамдық қажеттіліктерді қанғаттандыру мақсатында қалыптасатын мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қаражаттарын бөлу мен қайта бөлу үрдісінде жүзеге асырылатын ақшалай қатынастарды көрсетеді.

Бюджет, осымен қатар, экономиканы мемлекеттiк реттеудiң, шаруашылық конъюктураға ықпал етудiң, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.

Бүгiнгi мемлекеттердiң бюджеттерi олардың көпсалалы қызметтерiн бейнелейтiн күрделi құжат деуге болады. Ол – мемлекеттiк шығындардың және оларды өтейтiн қаржы көздерiнiң жылдық жоспары. Бюджеттiң жобасы жыл сайын заң шығаратын органда талқыланады және елдiң, штаттың парламентiнде немесе муниципалдық жиналыста қабылданады. Қаржылық жыл бiткеннен соң атқару үкiметiнiң өкiлеттi өкiлдерi, алдыңғы жылғы бюджет туралы қабылданған заң бойынша өздерiнiң табыстарын жинақтау туралы және жасалған шығындар туралы есеп бередi.   Орталық үкiметтiң бюджетi мен жергiлiктi бюджеттердiң арасында бюджет табыстарының көзiн бөлу туралы, ел масштабында қаражаттардыбөлу арқылы, орталық үкiмет жағынан жергiлiктi бюджеттердi қаржыландыру туралы жеңiл емес қатынастар пайда болады. Сонықтан, мемлекеттiк бюджет тек орталық үкiметтiң бюджетi емес, ол мемлекеттiк әкiмшiлдiк-территориялық үкiметтердiң барлық дәрежедегi бюджеттерiнiң жиынтығы болып табылады.

Бюджеттен тыс қорлар мақсатты мiндет атқаратын және мемлекеттiк бюджетке жатқызылмаған бюджетпен тығыз ұштасып жатады. Бюджеттен тыс қаражаттар ортылық және жергiлiктi үкiметқарамағында болады және олар, әрқайсы белгiлi қажеттер үшiн құрылған арнаулы қорларда жинақталады.

Бюджеттен тыс қорлар бюджеттi, сондықтан парламенттiк бақылауды айналып үкiметтiң экономикаға кiрiсуiнiң мүмкiндiгiн кеңейтедi.

Бюджетте мемлекеттiң шығыстары мен табыстарының құрылымы көрсетiледi. Шығыстар бюджеттiк ассигновациялардың бағыттары мен мақсаттарын көрсетедi.

Бюджет шығындарының бiрiншi орнына ие болушы әлеуметтiк баптар: әлеуметтiк жәрдемдер, бiлiм, денсаулық сақтау және басқалар. Бұл мемлекеттiк экономикалық саясатының басты мақсатын дәлелдейдi – әлеуметтiк-экономикалық құрылысты тұрақтандыру, нығайту және оны өзгермелi жағдайлармен үйлестiрудi.

Мемлекеттiк бюджеттiң шығындарының құрылымы сұранысқа және капиталдар салымының көлемiне реттеушiлiк сипатта әсер етедi. Осындай ықпал экономиканың салалық және аймақтық құрамына, әлем нарықтарында ұлттық бәсекелестiктiң қабiлетiне жасалады.

Мемлекеттiк бюджеттiң идеалдық орындалуы – табыстардың шығындардан артылуы немесе шығындардың табыстармен толық өтелуi және қаржылардың қалдығының болуы. Қалған қаражаттарды мемлекет болжамсыз жағдайлар туғанда, ұзақ мерзiмдi төлемдер жасауға немесе келесi жылдың бюджеттiк табыстарына айналдыру үшiн қолдана алады.

Шығындардың табыстардан артып кетуiiшкi және сыртқы мемлекеттiк заемдармен өтелетiн бюджеттiк тапшылықты тудырады. Мемлекеттiк заемдар мемлекеттiк құнды қағаздарды сату, бюджеттен тыс қорлардан заем алу және банктерден несие алу арқылы қамтамасыз етiледi.

Мемлекеттiк заемдар бюджет тапшылығын өтеудiң жалғыз ғана жолы емес.нарық экономикасы дамыған елдерде бюджет тапшылығын өтеу үшiн ақшаның қосымша эмиссиыся қолданылады.

Осы құралды үкiметтер әсiресе ерекше ситуацияларда, соғыс жағдайларында, ұзақ мерзiмге созылған дағдарыс кезiнде қолданылады. Мұндай эмиссияның салдары баршаға мәлiм. Бақылауға келмейтiн инфляция дамиды, ұзақ мерзiмдi инвестицияның стимулы жойылады, “баға-жалақы” спиралi жанданады, тұрғындардың жинақтары құнсызданады.

Мемлекеттiң жаңа заемдарының арқасында қарыз капиталдары нарығында несиеге сұраныстың өсуi, несиелiк қымбаттауға, есепке алу ставкасының өсуiне әкелiп соғады.

Бюджеттің, әлеуметтік-экономикалық мәнімен ,мазмұны және рөлімен бірге  бюджеттің экономикалық рөлін камтуында. Тақырып бойынша өзекті мәселе ҚР ның бюджет жүйесінің экономикасын анықтау, егеменді еліміздің республикалық бюджеті мен жергілікті бюджетінің айырмашылығын және жыл сайынғы кірісі мен шығысын анықтай білуіміз керек. Қазіргі жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы. Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де, көп қырлы құжат. . Сондықтан да алынған дипломдық жұмыс тақырыбым өзекті болып саналады. Берілген тақырып тек теориялық зерттеу үшін ғана  емес, сонымен қатар тәжірибелік жұмыс үшін де қызықты.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: бюджеттің әлеуметтік-экономикалық мәнімен мен ролін мен қолдану жолдарын іздестіру. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:

-Бюджеттің  әлеуметтік-экономикалық мәні, мазмұны және ролін ашу.

-Бюджеттік саясаттың негізгі міндеттері мен жүйесін қалыптастыру қағидаларын қарастыру.

-Қазақстан Республикасы бюджетінің құрылымы мен өсу қарқынын талдау

-Бюджет балансы және бюджет артықшылығының экономикаға тигізетін әсерін анықтау.

Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының бюджеттік саясаттың негізгі міндеттері мен жүйесінің қалыптасуының негізгі қағидаттары қарастырылды.

Құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан тұрады, бірінші тарау екі бөлімнен, екінші- үш бөлімнен ал үшінші тарауда екі бөлім және  қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі жайлы қарастырған еңбектер негіз болды, олар, А.Бердісүгірова- «Бюджет жүйесінің даму және жетілу кезеңдері». А.Смадиев-“Қаржы жүйесіндегі бюджеттің атқаратын рөлі, экономикалық мәні мен мазмұны” Б.Өтебаев – «Мемлекеттік бюджет», С.Өсербайұлы, «Бюджеттер арасында шығындарды бөлу». Омарбекова А.К., Әкiмбеков С., Баймұхамедова А.С., Жанайдаров У.А. «Экономикалық теория». Әубәкiров Я.Ә., Нәрiбаев Қ. Есқалиев М. «Экономикалық теория негiздерi». «Жалпы экономикалық теория» Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнiсов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. және т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. БЮДЖЕТТІҢ МЕМЛЕКЕТ ЭКОНОМИКАСЫНА ТИГІЗЕТІҢ ӘСЕРІ

 

1.1 Бюджеттің әлеуметтік-экономикалық мәні, мазмұны және ролі

 

 

Жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің айрықша саласын мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын каржылық қатынастары құрады. Бұл қатынастарға олардың мемлекет бірден бір қатысушысы болып табылатын бөлгіштік үдерісте пайда болатыны және қоғамдық қажеттіліктерді канағаттандыруға арналған ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты екені жалпы тиісті (тән) болып келеді.

        Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердiң жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы - бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының жиынтығы - бюджет құрылысын құрайды.

Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемелекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен ерекшеленеді.

Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.

Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.

Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан түрады:

- мемлекеттік  бюджет немесе федералдық бюджет  немесе орталық мемлекеттің бюджеті;

- федерация  мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та - штаттардың, ГФР-да - жерлердің (ландтардың), Канадада - провинциялардың, Ресейде - федерация  субъектілерінің бюджеттері);

- жергілікті  бюджеттер.

Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.

Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет-араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.

Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет-мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.