Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту («Даму қоры» мысалында)

техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы болып табылады. Ол шағын және орташа қалалар мен аудандар ауамағында тұратын адамдардың әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Шағын кәсіпорын өзінің іс-әрекетінде көптеген қиындықтарға кездеседі. Олардың негізгі проблемалары – ресурстық базасының жетіспеушілігі: материал-техникалық және қаржылық. Шың мәнінде халық шаруашылығында бос жерге кең және жаңа сектор құру көзделіп отыр. Ондаған жылдар бойы шағын кәсіпорын секторы болған емес. Олай болса осындай жұмысты ұйымдастырып, алып кететіндей кәсіпкерлер де болған жоқ. Тұрғындардың көпшілігінің басында артық ақшасы болмады, ал өз ісін бастайтын кәсіпкерлер болуы үшін, қаражаттары болу керек еді. Сақтық кассаларындағы ақшалар күйіп кетті. Сондықтан өз ісін жүргізу үшін тек қана несие керек. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуда атқарылған істер, қол жеткен табыстармен қатар әлі де осы саланың дамуына бөгет жасап отыр, шешуі табылмаған мәселелер де көп. Басты проблеманың бірі – ол кадр мәселесі. Кәсіпкерлік сүйекке біткен қасиет дейді. Ол мүмкін дұрыс болар, бірақ оңдай адамдар аз. Қоғамға керекті кәсіпкерлерді даярлау керек. Ол үшін оларды таңдап алып оқыту қажет. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолданудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде кешенді шаралар белгіленген. Бағдарламада шағын кәсіпкерлікті тұрақты дамытуда қамтамасыз ету, экономикада оның үлесін ұлғайту, жаңа жұмыс орнын, санын арттыру, айқын бәсекелестік ортаны құру, қоғамның орташа табы ретінде меншік иелерінің бұқаралық тобын қалыптастыру көзделген. Бүгінгі таңда шағын кәсіпкерлік экономиканың ерекше бөлігі ретінде нақты жұмыс істеп, даму үсітінде. Қазақстанды дағдарыстан алып шығатын локомативтің нақ өзі. Бүгінде жаһандық экономикаға дағдарыстың екінші толқыны да жайылып үлгерді. Оған қарсы әлемнің алпауыт елдерінің өзі қал-қадірінше қарманып, ішкі экономикалық тұрақтылығын сақтауға ұмтылып жатыр. Бұл ретте, ширақтық танытқан ел Үкіметі Ұлттық банк және Қаржылық бақылау агенттігімен бірлесіп, 2009-2010 жылдары экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыруға арналған бірлескен іс-қимыл бағдарламасын былтыр күзде қабылдағаны мәлім. Бұл жоспардың басты мақсаты – ғаламдық дағдарыстың салдарына төтеп беру, сонымен қатар экономикалық өсу, тұрақтылық негізін қалау, халықты еңбекпен қамтуды қамтамасыз ету және халықтың әлеуметтік-әлсіз жіктерін қолдау. Қазіргі жағдайдағы Қазақстанның экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында бағдарламада шағын және орта бизнес секторын қолдауға басымдық беріліп отыр. Өйткені экспорттық өнімдердің әлемдік нарықтағы бағасының күрт құлдырауы жағдайында мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатының нығаюына дәл осы шағын және орта бизнестің өрге басуы негіз қалайды. Егер бұл сала өркендесе, жаңа жұмыс орындары ашылып, ел берекеті артады. Үкіметтің дағдарысқа қарсы жасақтаған бағдарламасында шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін қолдауға және жаңа бизнес жобаларды іске асыруға ерекше мән берілуі сондықтан. Қазіргі жағдайда сыртқы несие көздерінің жетіспеушілігі елдегі кәсіпкерліктің қиындықтарға ұшырауына түрткі болғаны рас. Мәселен, Ұлттық банктің деректері бойынша Астанадағы шағын және орта бизнес 2007 жылы 135 млрд. теңгеге несиелендірілген. Ал 2008 жылы 78 млрд. теңгеге қаржыландырылған. Бір жылда бұл саланы несиелендіру қарқыны 43% кеміді. Қазіргі кезеңде кәсіпкерлік субъектілері несиеге деген қажеттіліктері қанағаттандырылмай қалды деген сөз. Осындай жағдай барлық өңірлерде қалыптасты. Бұл мәселе бағдарлама аясында өз шешімін табуы үшін мына шараларды атқару көзделуде: - жаңа Салық кодексі ауқымында салықтық жүктемені күрт төмендету; - екінші деңгейлі банктер арқылы шағын және орта бизнесті жеңілдікпен несиелеу;

- «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ арқылы шағын және орта бизнес

- субъектілерін несиелеуді мемлекеттік кепілдендіру;

- «Қазпошта» АҚ аймақтық пошта желілерін пайдалана отырып, ауылдық жерлерде

  - шағын несиелеуді дамыту;

- шағын және орта бизнестің мемлекеттік сатып алуларға қол жеткізуін кеңейту;

- бизнесті құру мен жүргізу бойынша рәсімдерді оңайлату, әкімшілік кедергілерді төмендету, лицензиялауды қысқарту;

- әкімшілік тексерулерді шектеу;

- әрбір облыс орталығында кәсіпкерлікті қолдау орталықтары желісін құру.

Кәсіпкерлерге салынатын салықтық ауыртпалықтарды жеңілдетудің бір қадамы ретінде жаңа салық кодексі бойынша корпоративтік табыс салығын кезең-кезеңмен төмендету көзделгендігін айтуға болады. КТС 2009 жылға дейін 20%-ға, 2010 жылға дейін 17.5%-ға, 2011 жылға дейін 15%-ға кемітілмек. Шағын және орта бизнестің қиын-қыстау кезеңіндегі ахуалын оңайлатуға себеп беретін тағы бір маңызды қадам жасалды. 2009 жылы ақпанның 17-сі мен шілденің 1-і аралығында салық органдарына шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерді тексеруге тыйым салынып, Үкімет қаулысы бойынша салықтық тексерістерге мораторий жарияланды. Үкімет кабинеті «Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау» мәселесі бойынша 2009 жылдың ақпанынан бастап екінші деңгейлі банктер арқылы «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры есебінен 1 млрд, доллар (120 млрд. теңге) көлемінде қаржы аударды. Кәсіпкерлікті несиелеу наурыздың 1-нен бастап жүзеге

асырыла бастайды. Мұндағы бизнеске берілетін несиенің жылдық үстемесі теңгемен 12,5 пайыздан аспайтын болды. Бұдан бөлек шағын және орта бизнеске бөлінетін несиенің мерзімі 7 жылға ұзартылып, ал мөлшері 750 млн. теңгеге дейін ұлғайтылды. Республикамыздағы шағын және орта бизнес субьектілерінің негізгі шоғыры Алматы мен Астанада орналасқандықтан, бөлінген 120 млрд теңге көлеміндегі қаржының 50 млрд. теңгесі Алматы қаласына, ал Астана қаласына 30 млрд. теңгеден кем емес қаржы бөлу жөнінде «Самұрық-Қазына» ҰӘАҚ әкімдіктермен меморандумға қол қойды. Экономиканы жаңғырту жөніндегі мемлекеттік комиссия және жергілікті әкімдіктер қаражаттардың мақсатты жұмсалуы үшін жан-жақты мониторинг жасауда. Өтініш берген кәсіпорындардың тиімділігі, олардың қаржы қажеттілігі қаншалықты, қандай мөлшердегі қаржыға зәру, сонымен қатар отандық экономиканың қай саласына басымдық берген қолайлы - осының бәрі сараптаудан өтуде. Қазіргі кезде, 2009-2011 қаңтарына шағын кәсіпкерліктің тіркелген субъектілерінің санын төмендегі кестеден көруге болады.

1-кесте.Қазақстан Республикасының 2009 жылы тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны;

№		Барлығы	Соның ішінде
			Заңды тұлғалардың	Жеке кәсіпкерлердің	Шаруа қожалықтарының
1	Қазақстан Республикасы	1001376	203142	603831	194403
2	Ақмола	44302	6192	33288	4822
3	Ақтөбе	39571	7960	26740	4871
4	Алматы	104987	9001	44509	51477
5	Атырау	38186	5614	30541	2031
6	Батыс Қазақстан	32682	3990	24291	4401
7	Жамбыл	46874	5245	25635	15994
8	Қарағанды	63390	12697	43940	6753
9	Қостанай	53670	6985	40555	6130
10	Қызылорда	25864	3590	19613	2661
11	Маңғыстау	31836	6134	24581	1121
12	Оңтүстік Қазақстан	155192	17467	68245	69480
13	Павлодар	45337	8763	32943	3631
14	Солтүстік Қазақстан	28758	4342	20565	3851
15	Шығыс Қазақстан	84342	11786	33463	17093
16	Астана	63206	22757	40433	16
17	Алматы	143179	70619	72489	71
	Е С К Е Р Т У[6,16,18] әдебиеттер негізінде автор құрастырған

  Экономиканы жаңғырту жөніндегі мемлекеттік комиссия екінші деңгейлі банктің және қаржы ұйымдарының шағын және орта кәсіпкерлікті қаржыландыруға қатысушылар тізімін белгіледі. Әзірше бұл бағдарламаға 10 банк қатысады: «Қазақстанның Халық банкі» АҚ, «Еуразиялық банк» АҚ, «Kaspi bank» АҚ, «Центркредит банкі» АҚ, «АТФ» Банк АҚ, «Нұр банк» және «Цесна банкі», «Қазкоммерцбанк» АҚ, «Ресей жинақ банкі» АҚ, «Астана-Финанс Банкі» АҚ. Экономиканы тұрақтандыру үшін Ұлттық қордан олардың әрқайсына бөлінетін қаржы көлемінің лимиттерін де анықтады. Аталмыш транштық қаржыландыру талаптарының ішінде шағын және орта бизнесті қайта несиелендіру жобаларына қаражаттың 70% жұмсау көзделген. Ал қаржының қалған 30% жаңа жобаларды іске асыруға бағытталады. Бұл елдегі шағын және орта бизнестің тұрақтап қалуына ғана емес, ары қарай өркендеуіне жол ашады. Қосымша бөлініп отырған 1 миллиард долларды жылдың ортасына қарай игерілсе, жылдың екінші жартысында 120 млрд. теңге бөлінеді деп жоспралануда. Бұл еліміздің барлық өңірлеріндегі кәсіпкерлерді кеңінен қаржылай қамтып, соның есебінен бизнесті, сондай-ақ жаңа жұмыс орындары мен өндірістерді ашуға қолдау көрсететіні анық.

Банктер кредит беруді қысқартқанын ескере отырып, шағын және орта бизнеске ауқымды мемлекеттік – қаржылық та, институттық та – қолдау көрсетілді. Өткен жылдың аяғында бөлінген 48,8 млрд. теңге есебінен шағын және орта бизнес субъектілерінің 2000- нан астам жобасы қаржыландырылды. Биылғы жылы жергілікті және республикалық бюджет қаражатынан шағын бизнеске тағы 95,5 млрд. теңге бөлінді. Бұл соманың 50 млрд. теңгесі “Қазына” қоры арқылы бөлінуде, банктер тағы 50 млрд. теңге бөледі. Сонымен қатар менің тапсырмам бойынша Үкімет әкімшілік кедергілерді азайту, шектен тыс және қажетсіз бюрократиялық ресімдерді жою жөніндегі жұмысты жалғастыруда. Бұл жұмысты әрі қарай да жалғастыру керек.

Қазіргі замандағы экономикадағы ірі монополистік шаруашылыққа тығыз байланысты. Орта және шағын деңгейдегі кәсіпорындар ара салмақтарының өзара байланысы, көптеген факторлармен байланысты. Шынында ірі фирмаларда зор материалдық, қаржылық, еңбек ресурстары және маманданған кадорлар бар. Олар жоғары дәрежеде ғылыми– техникалық жаңа әдістер қолдана алды. Ал, екінші жағынан, соңғы уақытта шағын және орта дәрежелі кәсіпкерлік істер орын алады .Ол әсіресе күрделі қаражатты және қызметкерлер кооперациясын көп талап етпейтін, жұмыс салаларында пайда болады. Шағын және орта кәсіпорындар, әсіресе ғылыми жұмысты көп талап етпейтін салаларда және тұтыну тауарларын шығару салаларында болды. Шағын фирмалардың ірі фирмалармен салыстырғанда экономикалық тиімділігі жергілікті нарыққа жақындығы,клиентердің сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын кәсіпорынға,өндірістік және дербес тұтынудың сұранысының бөлінуімен байланысты өркендейді. Шағын және орта дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге септігін тигізеді:

- Бәсеклестік орта өркендейді;

- Қосымша жұмыс орны пайда болады;

- Тұтыну секторы ұлғаяды;

Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықта тауар және қызметтермен толтырады, экспорттың потенциалын артырады және мүмкіндік жасайды. Шағын кәсіпорын дүниежүзінде маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну сферасында емес, сол сияқты механизімдерді шығару жағдайында немесе полуфабрикаттар өндіріп негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Мемлекет басшысының тікелей бастамасымен Қазақстан үкіметі қабылдаған 2009- 2011 жылдарға арналған дағдарысқа қарсы бағдарлама әлемдік деңгейдегі сарапшылардың оң бағасын алуда. Қазақстанның дағдарысқа қарсы іс-қимылы дер кезінде басталған ықпалды қадам болды, Елбасымыз шағын және орта бизнесті қолдау мақсатымен қаржыландыру мәселесін іске асырды.

 

 

 

2-кесте - Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру көздері

                                       1) Ішкі және сыртқы көздері

 

  

1) Жеке капитал   2) Қарыз капитал

 

 

1. Жеке жинақтар                              1) Мемлекеттік құралдар:
2. Қаржылай ресурстар                    - мемлекеттік бюджет              
3. Туысқандар мен дост-                      қаржылары;

     арының құралдары                         - жергілікті бюджет құралдары;

4. Индивидуалды басқа                     2) ссудалық капитал нарығының

инвесторлар                                      тартылған қаржылары:

5. Қызметті сақтау құралдары            - банктік ұзақ, орта, қысқа

                                                                   мерзімді несиелер;

                                                                          - бағалы қағаздаршығару.

 

 

 

1. 2.2. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың бағыттары.

 

Дамыған елдерде шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау саясатының жалпы мақсаты – ол шағын кәсіпкерлікке қолайлы ортаны қалыптастыру болып табылады, яғни экономикалы саясаттың тұрақтылығы, нарықтық инфрақұрлымның дамуы, интеллектуалды меншікті қолдаудың тиімді жүйесі, жеңілдетілген әкімшілік талаптар, жеке бастамшылыққа дем беретін идеологиялық жағдайлар және тағы басқалар. Мысалы, АҚШ-та шағын бизнес мәселелерін шешетін арнайы ұйым шағын бизнес админстрациясы бар. Японияда жергілікті билік органдары қарызды кепілдендіру жөніндегі ассоциация құрған және ұйымдастырған. Канада да бизнесті дамытудың федералды банк арқылы кәсіпкерлерді несиемен, соның ішінде кепілдемемен қамтамасыз етеді.