Анатоксиндер

“Астана Медицина Университеті”АҚ

 

 

Вирусология және микробиология кафедрасы

 

 

Тақырыбы: Анатоксиндер

 

 

 

 

 

Орындаған:Нұрман Ү.

Тобы: 202 ҚДС

Қабылдаған:

 

 

 

 

 

2013 ж

ЖОСПАР

 

І. Кіріспе

1. Вакциналар

ІІ. Негізгі  бөлім

1. Өлі, тірі, молекулалық вакциналар
2. Анатоксиндер
3. Синтетикалық вакциналар
4. Жаппай вакцинациялау тәсілдері
5. Қазіргі кезде қолданылатын вакциналардың жалпы сипаттамасы

ІІІ. Қорытынды

ІV. Пайдаланылған  әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Вакцина деген  термин француз тілінен ұасса - сиыр деп аударылады. Ол сөзді әдебиетке кіргізген Л.Пастер болатын. Өйткені ағылшын ғалымы Э.Дженнер сиыр шешегін ең алғаш адамға егіп, ол адамды аурудан қорғап калғандығы үшін вакцина деп атаған.

Вакциналарды  көбінесе аурудың спецификалық алдын  алуга, кейбір кезде емдеуге колданады.

Вакциналық әсер туғызатын заттар саннына төменгілер жатады:

патогендігінен  арылтып иммуногендігі сақталған, әлсіретілген тірі микробтар;

бірнеше тәсіл  түрімен белсенділігі жойылған микробтардың бүтін жасушалары, не вирустардың  Гіөлшектері, яғни өлі вакциналар;

микробтардан  алынған субжасушалық атигендерінің  қосындысы (протективті антигендер);

аурудың патогенезінде  басты рөл атқаратын арнайы антигендік қасиеті бар микробтардың метаболиті (гоксин-анатоксин);

химиялық, не биологиялық  синтезі тәсілімен алынған молекулалық антигендер, оның ішінде микробтардың рекомбинантты штамдарынан алынған табиғи антигендерге ұқсас антигендер.

Вакцина күрделі  құрлылымды ИБП. Оның құрамынатүрақтатушылар, консерванттар, адъюванттар кіреді.

Вакциналардың тегіне, сипатына және дайындау әдісіне байланысты жүйеленуі 13.1- кестеде келтірілген.

 

 

Тірі  вакциналар

Тірі вакциналар - әсерлі заты әртүрлі әдіспен патогендік қасиеті жойылып антигендік қасиеті сақталып қалған, аттенуацияланған (әлсіретілген) микробтардан жасалған препараттар. Атгенуацияны микробтың штамына химиялық (мутагендар), физикалық (температура, радиация), не болмаса ауру жұқпайтын жануарларға қайталап егу арқылы жүргізеді. Солардың нәтижесінде ауру туғызбайтын, бірақ организмге еңгізген кезде белгілі бір жүқпалы ауру түріне қарсы арнайы иммунитет құратын мүмкіншілігі бар заттар пайда болады.

Аттенуация  тәсілін ең алғаш Л.Пастер үсынған. Тәсіл іс жүзінде қүтыру, тырысқақ, түйнеме қоздарғыштарында тексерілген. Қазіргі заманда бүл тәсіл өте кең қолданылады. Тірі вакцина ретінде адамға патогенді емес, бірақ адамға патогенді микробтардың антигендеріне үқсас антигендері бар, дивергенттік штамм деп аталатын түрлерін қолдануға болады. Мысал ретінде шешекке, туберкулезге (БЦЖ) қарсы қолданылатын вакциналарды келтіруге болады.

Кейінгі уақытта  тірі вакцинаны алу үшін генді-инженерлік тәсілдер колданылып отыр. Ол тәсілдің принципі иммунитет құратын пртотективті антигендерге жауапты гендерді микробтардың басқа түрінің хромосомаларына орналастырып оның қауіпсіз рекомбинанттық штамдарын алуға негізделген. Қазіргі уақытта В-гепатитіне, АИВ инфекциясына қарсы дайындалған вакцина түрлері эксперименталдық сынақтан өткізілуде.

Қандай тәсіл болмасын тірі вакциналарды алу үшін микроорганизімдер жасанды ортада, тауық эмбрионында өсіріліп сонан кейін ғана олардың таза дақылынан вакцина жасалынады.

Тірі вакциналарға тек қанатұрақтылығын сақтайтын  заттар қосылып лиофилдік әдіспен кептіріледі. Тірі вакцинаның өлшемі микроб жасушаларының санымен көрсетіледі. Олар терініңүстіне, терінің астына, бұлшық етке енгізу үшін, немесе ауыз қуысы арқылы қолдануға тағайындалған. Әдетте олар бірақ рет егіледі, кейбір кезде ғана қайталанып қолданылуы мүмкін (ревакцинацияланады).

 

Өлі вакциналар

Өлі вакциналарадың әсер ететін заты - физикалық, не химиялық тәсілдермен өлтірілген патогенді бактериялар мен вирустардың бүтін жасушалары, не олардан алынған протективті антигендік комплекстері (субжасушалық, субвириондық вакциналар). Бактерия мен вирустарды бейбелсендіру үшін формалдегид, спирт, фенол, температурамен, ультракүлгін сэулесімен әсер ету жзне ионизациялайтын радиация қолданылады.

Бактерияның, вирустардың  антигендік комплексін (гликопротеин, ЛПС, ақуыздар) алу үшін үшхлорлы сірке қышқылы, фенол, ферменттер, изоәлектрикалық тұндыру, ультрацентрифугалау, хроматоргафия және де басқа тәсілдер қолданылады.

Өлі вакцинаны  алу үшін алғашында микробтар  мен вирустардың таза дақылын  өсіреді содан кейін белсенділігі жойылады. Препаратқа міндетті түрде  консервант, кейде адъювант қосылады.

Өлшемі бір  антигендік көрсеткішпен есептеледі. Әдетте терінің астына, не бүлшық ет ішіне бірнеше ретегіледі.

 
Молекулалық вакциналар

Молекулалық вакциналар да антиген, олардың спецификалығын анықтайтын молекулалық немесе молекуланың  бөлшегі түрінде болады (эпитоптар, детерминанттар). Иммунитет туғызатын протективті антигендерді табиғи патогенді микробтарды өсіру кезінде биологиялық синтез арқылы алуға болады (мысалы, экзотоксині бар күл, сіреспе, ботулизм микробтарынан). Токсинді молекула түрпіде бөліп шығарғаннан кейін, формалинмен өңдеп оның улығын жойып антигендік және иммуногендік қасиетіп сақтайды. Гендік инженерияның дамуы неше түрлі рекомбинанттық  вакциналарды алуға мүмкіншілік тудырды. АИВ-қа, вирусты гепатиттерге, полиомиелитке, тағы басқа көптеген ауруларға қарсы ііакциналарды айтылған тәсілмен дайындаудың зор болашағы бар. Молекулалық вакциналарды алудың тағы бір жолы оларды лабораторияда химиялық синтез арқылы жасау, бірақ бұл жол өте күрделі және мүмкіншілігі шектеулі.

Анатоксиндер (токсоидтар)

Молекулалық вакциналардың  түріне күл, сіреспе, ботулизм, газды гангренаның қоздырушыларының анатоксиндері жатады. Анатоксин алудың принципіне негізінде токсинді 0,4 пайызды формалия ерітіндісімен 37 градус жылылықта 3-4 жұма өңдеген кезде токсин улығын жоғалтып антигендік және имуногендік қасиетін сақтап қалуы жатады. Алынған анатоксинді тазартып оған адъювант қосады. Анатоксиннің өлшемі спецификалық антитоксинмен байланыстырушы (ЕС), немесе флокуляцилайтын бірлік көрсеткішпен (Ы) есептеледі. Анатоксин өте тиімді вакциналар түріне жатады. Мысалы, күлге, сіреспеге қарсы анатоксинді егу арқылы осындай аурулар саны күрт төмендеп эпидемия пайда қаупі жойылған. Тазартылған анатоксин тері астына, не бүлшық ет ішіне егіледі.

Синтетикалық  вакциналар

Антигендердің молекулалары, не олардың эпитоптары өте төмен дәрежелі иммуногендер. Оның себебі әржақты. Сондықтан олардың иммуногендік дәрежесін жоғарылату үшін, оларға иммунгендік көрсеткіші зор ірі молекулалы заттарды (полимерлер) жалғастырады. Ондай заттардың адъюванттық қасиеттері де болуы мүмкін.Сонымен синтетикалық вакцина антиген (не эпитоп)+ полимер+адъювант қосындысынан тұрады. Синтетикалық вакцинаны жасау процесі ете күрделі, дегенмен бірталай елдерде болашағы мол белсенді жұмыс жүргізілуде.

Адъюванттар

Жоғарыда айтылғандай  вакциналардың иммуногендік дәрежесін көтермелеу үшін адъюванттар қолданылады (лат. көмекші). Адъювант ретінде минералдық сорбенттер, полимерлі заттар, күрделі химиялық қосындылар (ЛПС, мурамилпептид); бактериялар мен оның компопенттірі (мысалы Фрейнд адъювантьга қосатын БЦЖ -ның сорындысы); қабыну тудыратын заттар (сапоиин, скипидар) қолданылады. Жоғарыда айтылғанға сәйкес адъюванттардың барлық түрі организмге бөгде заттар болып келіп, әртүрлі тектен және құрамнан тұрады, ал үқсастығына қарай -олардың барлық түрі антигенің иммуногендігін күшейтеді. Адъювантардың әсер ету механизімі өте күрделі. Олар антигенге де ағзаға да әсерін тигізеді. Антигенің молекуласын ұлғайтып, ерітілетін антигендерді корпускулярлыққа айландырады. Соның нәтижесінде олардың фагоциттермен өңделуі және басқа иммунды жауапты жасушалармен өзара қатынасқа түсуі жеңілдейді. Сонымен қатар, антигендер организмге енген жерінде фибринозды капсуласы бар қабыну тудырып, антиген көп уақытқа дейін сақталып, антигендік тітркендірудің уақытын ұзартады. Сондықтан, адъювант қосылған вакциналарды «деполанған» («сақталған») деп атайды. Адъюванттар иммунитеттің Т-, В-, А - жүйелерін тікелей демейді және де организмнің корғаныс ақуыздарының түзілуін үдетеді. Адъювант антигендердің иммуногендік қасиетінің дәрежесін бірнеше сатыға көтереді.

Ассоциаланған вакциналар

Вакцина егуді және егу санын қысқарту үшін арнайы ассоцияланған (құрамаланған) вакцина түрі ойлап табылған, яғни бір препараттың ішіне түрлі текті антигендер кіріп, бірнеше ауру түріне қарсы иммунизациялауға болады. Вакцинаның ондай турін құру ғылыми түрде дәлелденген, өйткені иммундық жүйе бір мезгілде бірнеше антиген түріне жауап бере алады. Ассоциациялық вакцина жасау жолындағы шешілетін ең басты мәселе, ол вакцинаға кірген антигендердің бірімен бірі қарсыластыққа түспеуі және жанама көрніс тудырмауы. Ассоциалық вакцинаның ішінде тірі және бейбелсендірілген препаратар бірге болуы мүмкін. Егер препараттың ішіне бір текті антигендер кірсе оиы поливакцина деп атайды. Мысал ретінде полиомиелитке қарсы қолданылатын вакцинаны айтуға болады (қоздырғыштың үш түрінің антигені кіреді).

Егерде ассоциаланган  вакцинаның ішіне түрлі текті  антигендер кірсе онда оны комбинацияланған вакцина деп атаған дүрыстау болады. Мысалы, АКДС (адсорбталған көкжөтел-күл-сіреспе  вакцинасы). Ол вакцина бейбелсендірілген корпускулярлық көкжөтел вакцинасынан, күл және сіреспе анатоксидерінен түрады. Комбинацияланған вакцина күрделі эпидемиологиялық жағдайда қолданылады.

Жаппай  вакцинациялау тәсілдері

Вакциндыпрофилактиканың жетістігі тек қана вакцинаның сапасынан емес, сонымен қатар қанша адам санын, немесе қауіп-қатерлі топтағы адамдардың санын қамтыуына байланысты. Вакцинациялаудың өнімділігі бір бригада жұмыскерлерінің бір сағатта вакцинациялаған адам санына тәуелді. Мысалы, тері үстіне егу (скарификациялау) әдісімен бір сағатта 20 адамды егуге, терінің астына шприцпен - 30-40 адам егуге, ал инесіз инъектормен- 1200 адам шамасында егуге болады.

Вакциндыпрофилактикада  қысқа мерзімнің ішінде көп адам санын егуге болатын зор өнімділігі бар тәсілдер қолданылады. Ол тәсілдер жаппай вакцинациалау тәсілі деп аталады (А.Воробьев, В.Лебе-динский). Тәсілдіерге жататындар: инесіз егу, пероралдық (ауыз куысы арқылы) және аэрозолдық.

Инесіз тәсіл - пистолет (тапанша) тәрізді инесіз инъекторларды қолдануға негізделген. Аспап ішінде жоғарғы деңгейлі қысым тудырылып сұйық вакцинаның жіңішке ағысы құрылып вакцинаньщ керекті өлшемі белгіленген тереңдікке (тері бетіне, тері астына, бүлшық ет ішіне) еңгізіледі. Аспаптың бірнеше түрі бар. Жақсы ұйымдастырылған науқанда бір сағаттың ішінде 1200 адамды вакцинациялауға болады.

Пероралдық (ауыз қуысы арқылы) тәсіл - шапшаң, жеңіл, қолайлы, табиғи жолға сәйкес тәсіл болып саналады, Өйткені, ол ешкандай зорлықсыз адамның сырт қабыгын бұзбай, қысқа мезгілде коп адамдарды вакцинациялауға мүмкіншілік береді. Мысалы, бір бригада бір сағаттың ішінде, қандай жағдайда болмасын (поликлиникада, үйде, вокзалда, поезда, үшақтат.б.), ешкандай асептика ережелерін сақтамай, медициналық заттарды көп шығындамай (спирт, иод, шприц, мақта), әлектрқуатын және арнайы үй-жайды талап етпей 1500 адамды вакцинациялайды.

Бірақ, пероралдық жолмен қолданылатын вакциналар санаулы (полиомиелит, кара шешек, оба, энцефалитке  қарсы вакциналар). Соған қарамастан, болашақта вакцинаның ондай түрін ойлап табу мүмкіншілігі өте зор. Ас қорыту жүйесінің қай жерінде антигендердің сорылынуына байланысты вакциналардың дәрілік түрі бірнешеу: сұйық, таблетка, драже. Кейінгі уақытта суппозитор ретінде жасалынған тік шек, немесе қынап арқылы аппиликация түрінде колданылатын вакциналарға назар аударылып отыр. Олар тек қана жергілікті емес ,сонымен қатар бүкіл организмнің иммунитетін тудырады. Пероралдық вакциналар кей уақытта мукозалдық деп аталынады.

Аэрозолдық тәсіл - тыныс жолдары арқылы сұйық, не құрғақ аерозолдарды шаңдатып еңгізіуге негізделген. Ол үшін адамдарды жабық бөлмеге отыргызып арнайы аспаппен вакцинаның есепті өлшемін шаңдатып, белгілі уақытқа дейін үстайды. Вакцинаның арозолы тыныс жолдары арқылы организмнің ішкі ортасына кіріп жергілікті және жалпы иммунитетті қамтамасыз етеді.

Тәсілдің өнімділігі - бір бригада бір сағат ішінде 600-800 адамды вакцинациялайды. Тәсілдің күрделігі: шаңдататын аспап, электр қуаты керек; шаңдатқан вакцинаның олшемі әрбір жеке басқа бір калыпты емес; вакцинаның бөлмеден тыс шығуы мүмкін; болмені келесіде пайдалану үшін оны алғашқы вакцинаның қалдығынан тазарту керек т.б. Жоғарыда келтірілген жағдайлардың себептерінен бүл тәсіл резервтік болып саналады, сондықтан тек қана қауіпті эпидемиологиялық жағдайда қолданылады.

Кейбір аурулар  түрінде танау қуысы арқылы аппликация тәсілімен вакцинациялау жүргізіледі (тұмау,қызылша,т.б)

Вакцииа қолданудың нәтижелі болуының жағдайлары

Вакцинациялаудың  нәтижелігі үш факторға байланысты: а) вакцинаның сапасы, яғни иммуногендігі; б)вакцина егілетін организмнің жағдайы; в) вакцина колданылу нұсқауы мен қолдану тәсілі.

Вакцинаның  сапасы, яғни оның иммунизациялау тиімділігі, пайда болатын жағымсыз жанама көрінісіне, антигенінің тегіне, яғни антигеннің иммунды қасиетіне, гендік иммунитет түріне және антигенің өлшеміне байланысты. Антигеннің өлшемімен пайда болған иммунитет арасында математикалық тәуелдік бар. Л.Маркович, А.Воробьев ұсынған формуланы (LgH=A+BigD) антигеннің теңдігі деп атайды. Оның ішінде Н-иммунитеттің қуаты; Д-антигеннің өлшемі; А -антигеннің иммуногендік өлшем сапасының коэффициенті; В- организмнің иммундық жауабының коэффициенті. Әрбір антигенндерге сезімталдығымен адамдардың бір бірінен едәуір айырмашылығы болады. Сондықтан, қандай вакцинамен болмасын иммунизацияланғанда адамдардың кем дегенде 95 пайызында иммунитет пайда болуы керек. Әдетте ондай көрсеткіш вакцинаны 2-3 рет қайталап еккенде туады. Әрине, вакцинацианың нәтижелігіне организмнің иммундық жауап беру мүмкіншілігінің сапасы (иммундық жүйенің және организмнің жалпы физиологиялық жағдайы) әсер етеді. Әсіресе, организмде біріншілік, немесе екіншілік иммунды тапшылығы болса иммунитет сапасы төмен болады. Иммунды жауапқа сапалы тамақтану (әсіресе ақуыздар), витаминдердің бар - жоғы, экологиялық және әлеуметтік жағдайлар, кәсіби ерекшелігі, соматикалық және инфекциялық аурулар, айта берсе, ауа райы мен географиалық көрсеткіштер әсер ететіні ежелден әйгілі. Қолайсыз жағдайлардың иммунитет құрылуына зиянды әсер ететіні түсінікті, сондықтан ол жағдайларда вакцинациядан кейін жағымсыз жанама асқынулар саны еседі. Соған сәйкес вакцинациялу не вакцинацияламау көрсеткішінің тізімі құрылған.