Ғарыш қызметінің жалпы даму үрдістері

Соңғы жылдары солтүстікамерика мемлекеттері — АҚШ пен Канаданы дамытуда ғарышты игеру бағдарламаларының  маңыздылығы артып отырғандығы  байқалуда, бұл олардың ғарыш  саясатындағы жаңа бағыттарды бастама  ету және саланы қаржыландыруды арттырудан көрінеді. Дегенмен бұл ретте екі  ірі нарық қатысушыларының арасындағы ынтымақтастық, бәлкім, екі елдің  ғарыштық бағдарламаларының түрлі  мақсатты бағыттарына қарай аса  шектеулі болып отырған шығар. Солтүстікамерикалық  нарық аса коммерцияландырылған, ғарыш индустриясының танымал барлық өнімдері мен қызметтеріне жоғары әрі  өсуін жалғастырып келе жатқан сұранысымен  сыйымды нарық болып табылады, бұл аймақ экономикасын жоғары технологияландыру-деңгейімен түсіндіріледі. Сонымен қатар бәсекелестік орта өзінің азаматтық-коммерциялық бағдарламаларын  жүзеге асыратын және үкіметтік, ең бастысы  әскери тапсырыстар бойынша өзара  бақталасатын бірнеше ірі ТНК  арасында бөлініске түскен бәсекелестік орта болып табылады.

Латын Америкасы: латынамерикалық  нарық солтүстікамерикалық нарыққа  қарағанда өте шектеулі әрі төмен  қаржыландырылуымен ерекшеленеді, бұл  жалпы алғанда аймақтағы экономиканың сын көтермейтін жағдайымен байланысты. Латынамерикалық нарықта ғарыштық қызметтің тек алты қатысушысын  ғана атап көрсетуге болады, олардың  тек екеуі ғана (Бразилия, Аргентина) салыстырмалы бәсекеге қабілеттілігіне  ие. Осыған байланысты ғарыштық бағдарламаны дамытушы немесе оны қалыптастыруда алғашқы қадам жасаушы аймақ  елдері қажетті технологиялар мен қосымша қаржыландыру тарту мақсатында халықаралық ғарыштық ынтымақтастықты белсенді дамытуға тырысып бағуда. Орташамерзімді перспективада Бразилия ұлттық бағдарламалар мен үлкен инвестицияларды сәтті жүзеге асыруда «үлкен ғарыш клубы» қатарына нық сеніммен кіре алады деп күтіліп отыр.

Тұтас алғанда, латынамерикалық  ғарыш нарығы инвестициялар мен  бірлескен бағдарламалар арқылы табыстылық тұрғысынан перспективасы  мол деп есептеледі, дегенмен ынтымақтастықты  дамытуға кедергі болатын кері факторлар  аймақ елдері экономикасының әлсіздігі, бірқатар елдердегі тұрақсыз әрі  болжауға қиындық тудыратын саяси  және әскери ахуал болып табылады. Ғарыштық технологияларды шектеулі қолданатын белгілі бір жобалар  аймақ елдерінде, АҚШ қатысуымен, көбінесе америкалық адал режимдер арқылы жүзеге асырылады. Бұл ретте орташамерзімді перспективада игеруге болатын  нарықтық орасан зор мүмкіншіліктеріне  сенім артып отырған Ресей  мен Қытай, кейбір жағдайда Украина (Бразилиямен бірлескен жобалар) сияқты ірі ғарыштық елдердің осындай  ішкі аймақтық нарығында біршама  белсенділікті атап өткен жөн. Әйтсе-де бұл нарықтағы бірлескен бағдарламаларды  дамыту аса жоғары тәуекелдермен  қатар жүреді. Қазіргі кезде латынамерикалық  нарықта көп сұранысқа ие болып  отырған негізінен спутниктік және навигациялық жүйелдер мен ЖҚБ.

Батыс Еуропа: батысеуропа  нарығы зор технологиялық және қаржылық потенциалымен аса дамыған нарық  болып табылады, сондай-ақ белсенді қатысушыларының көптігімен ерекшеленеді. Бұл ретте, талдау көрсетіп отырғандай, ғарыштық қызметке деген қызығушылығын  барлық жаңа елдер көрсетіп отыр, бұл  әрине ғарыштық қызмет саласында, көбінесе жергілікті операторлар үшін жаңа тапсырыстардың пайда болуын ынталандырады. Көптеген еуропа елдері, ең алдымен, аралас қызметтерден, ғылыми жобаларды дамытудан, өнеркәсіп  тиімділігі мен өнімділігін арттырудан және т.б. кіріс алу мақсатында мемлекеттік  азаматтық және коммерциялық ғарыштық бағдарламаларды дамытады. Әскери бағдарламалар  бүгінде Ұлыбританияда, Германияда, Испанияда, Италияда, Францияда (әскери ғарыштық бағдарламаны қаржыландыру көлемі жағынан әлемде 2-ші орын алып отырған) дамып келеді.

2007 жылдың қорытындысы  бойынша батысеуропа нарығы тұтастай  алғанда ғарыштық қызметке бюджеттік  қаражат бөлуде біршама төмендеуді  көрсетіп отыр. Бұл ғарыштық бағдарламаларды  жүзеге асыруда еуропалық басымдықтарды  шамадан тыс бағалаумен байланысты  болса керек. Дегенмен батысеуропа  нарығында бюджетті қаржыландыруды  төмендету шеңберінде жеке капитал  есебінен ғарыштық жобаларды  қаржыландыру өсімі байқалып  отыр, бұл батысеуропа ғарыштық  нарығындағы жоғары табыстылықты, тұрақтылық пен тәуекелдердің  төмен-деңгейін білдіреді. Қазіргі  кезеңде нарықтық бәсекелестіктің  осы күнгі қатаң сипатына бейімделу  қажеттілігіне душар болып отырған  (көбінесе америкалық ТНК қуатты  нығайту, Ресейдің күшті бағыттарды  ұстануы, азиялық ойыншылар —  Қытай мен Үндістанның қарқынды  дамуы себебінен) Еуропа ғарыштық  агенттігінің (ЕҒА) рөлі күшейіп  келеді. Атап айтқанда, батысеуропа  космонавтикасының бірден бір  басты векторы спутниктік топтастыруды  жетілдіру және дамыту, сондай-ақ  соның негізінде ұсынылатын қызметтер  көлемін кеңейту болып отыр.

ЖҚБ жүйелері үлкен сұранысқа  ие. Еуропада еуропалық ғарыштық тәуелсіздіктің белгілі бір символы, күшті бәсекелестікке қабілетті өнім ретінде қарастырылатын және GPS америкалық ғаламдық навигация  жүйесіне негізгі бәсекелес ретінде  орын алып отырған Galileo ғаламдық спутниктік навигацияның еуропалық жобасы ерекше стратегиялық рөл атқарады. Еуропада ЕҒА тәуелсіз және сенімді РТ қамтамасыз етуге және әлемдік ғарыштық ұшырулар нарығын еуропалық операторлардың пайдасына қайта бөлуге бағытталған  бәсекеге қабілетті ракета-тасушылардың жаңа жобалары әзірленуде.

Орталық Евразия: бұл ішкі аймақтық н, арық орталық- және шығыс  еуропа аймақтарын (ОШЕ), Ресейді, Украинаны  және Кавказ бен Орталық Азия мемлекеттерін  қамтиды. Бұл нарықтағы қатысушылар  құрылымы аса бірегей және ерекше. ОШЕ қазіргі кезде Еуроодақ құрамына кіріп отырғандығына қарамастан, Батыс Еуропа елдерінің аса дамыған  нарығына жатпайды және, ережеге сай, жеке қарастырылады. Бұл секторға кеңестік кезеңнен кейінгі елдерді қосу, ТМД  дербес ішкі аймақтық ғарыштық нарығының  әлі қалыптаспағандығымен түсіндіріледі, бірақ Ресей, Украина және Қазақстан  сияқты елдер (Байқоңыр ғарыш алаңының болуымен) әлемдік ғарыштық картада  едәуір рөл атқарады.

Бұл ретте ОШЕ мен ТМД  көптеген елдері экономикасының әлсіздігі  және мұндай сала үшін қажетті алғышарттардың болмауы себебінен қазіргі кезде  ғарыштық қызметін дамыта алмай отыр. Ғаламдық конъюктураға да ықпалын тигізетін  бұл ішкі аймақтық нарықтың локомотиві Ресей болып табылады. Қазіргі  кездегі экономикалық өсімі Ресейге  мемлекеттік азаматтық, әскери және коммерциялық секторларда басталып кеткен және жаңа ғарыштық бағдарламаларды  белсенді түрде дамытуға және әзірлеуге  мүмкіндік беріп отыр. Ресейлік өндірушілер  әлемнің көптеген елдеріндегі ғарыштық бағдарламаларды дамытуда айтарлықтай  рөл атқарып отыр (кейбір бағалаулар бойынша ғарыштық ынтымақтастық  туралы түрлі келісімдер 30 астам  елдермен жасалған).

Шетелдік сарапшылар космонавтика саласында Ресейдің жоғары және бәсекеге қабілетті ғылыми-техникалық потенциалын  атап көрсетеді, дегенмен ғарыш қызметіне  салыстырмалы түрде төмен шығындар жұмсалуы және саладағы менеджмент проблемасы күрделі кедергі келтіруші факторлар  болып отыр: ресейлік ғарыш саласының  үйлесімділігі кеңестік құрылымға  ұқсас күйінде қалып отыр. Ең бастысы  Ресеймен бәсекелесу мақсатында ғарыштық қызмет саласында Украинаның жаңа шамшылдық  бастамалары (Еуроодақтың белгілі  бір қолдауымен) байқалуда, дегенмен бұл экономикалық-бәсекелестік уәждемемен емес, саяси факторлармен қамтамасыз етілетіндігі шындыққа саяды. Қай жағдайда болмасын қазіргі кезеңде Украина  Ресеймен ынтымақтасуға мәжбүр, себебі бірлескен жобаларына украина индустриясының бәсекеге қабілеттілігі байланысты болып отыр.

Тұтастай алғанда орталық-еуразиялық ғарыш нарығы бастапқы даму сатысында  болып отыр және орташамерзімді перспективада  дамудың үлкен потенциалына ие. Осыған байланысты Ресей-Еуроодақ/Украина  желісі бойынша ұлттық ғарыштық бағдарламаларды  дамыту бойынша аймақтағы елдер  тарапынан перспективалы ғарыштық тапсырыстар алуда аймақтық бәсекелестіктің күшеюін күткен жөн. Талдау көрсетіп отырғандай, орталық-еуразиялық нарықта телекоммуникация, навигация және ЖҚБ саласындағы спутниктік жүйелер үлкен сұранысқа ие болып отыр. Өздерінің ғарыштық бағдарламаларын дамытып отырған және бастапқы сатыдағы елдердің ішінде осы нарықта өзінің ракета-тасушысын құру жөніндегі бағдарламасын тек Қазақстан ғана (РФ бірлескен Бәйтерек ҒРК) жүзеге асырып келеді.

Таяу Шығыс және Африка: соңғы жылдар ішінде ішкі аймақтық нарықта белсенділік байқалып отыр, бұл аймақтағы мемлекеттердің ғарыштық технологяларға және қызметтерге, ұлттық ғарыштық бағдарламаларға қызығушылық  танытуына негізделген. Бұл аймақта  ғарыш қызметін дамытуды аз қаржыландыру байқалуда, бұл ең алдымен аймақтағы  елдердің экономикасы дамуының төмен-деңгейіне  негізделген.

Аймақтағы көптеген елдер  ғарыш қызметін дамытуды қызметтер  нарығын дамытуға, білім беру мен  денсаулық сақтау сапасының өсуіне ықпал етуге қабілетті заманауи телекоммуникация жүйелерін құру арқылы болашақ тұрақты экономикалық дамудың  басты факторларының бірі ретінде  қатастыратындығын атап өткен жөн. Ғарыштық қызметті дамыту үшін алғашқы  потенциялдың іс жүзінде жоқтығын да ескеру қажет, бұл аймақтағы көптеген елдердің технологиялық артта қалушылығымен  сипатталады. Осыған байланысты бұл  ішкі аймақтық нарықта аймақ елдеріне және ұлттық ғарыштық бағдарламаларды  дамытуға қажетті ғарыш технологияларына тренсферт бөлуге қабілетті халықаралық  ғарыштық ынтымақтастыққа қызығушылықтың артуы байқалып отыр.

Бұл ішкі аймақтық нарықты  аса экономикалық дамыған таяушығыс  және аз дамыған африкалық секторларға  жіктеуге болады, бұл, әрине, амаңтардағы  елдердің ғарыштық бағдарламаларына әсерін тигізеді.

Ғарыштық қызмет тұрғысынан Таяу Шығыс аймағында аса дамыған  ел ретінде салыстырмалы түрде бәсекеге қабілетті ғарыштық потенциалы, ғарыш  алаңы, меншікті спутниктері мен  ракета-тасушысы бар Израильді атауға болады. Израильдегі ғарыштық қызметтің  дамуын жылдамдататын басты фактор оның ұлттық әскери-қорғаныс бағдарламасы (АҚШ қолдауымен) болып табылады. Қазіргі таңда Израиль бағдарламасында  коммерциялық секторды дамыту үрдісі, сондай-ақ әскери қосымшаларды жалпы  қаржыландырудың олардың тиімсіздігі  салдарынан біршама төмендету байқалып отыр.

Израиль коммерциялық спутниктік жүйелерді дамытуға жүйелі түрде  шоғырланып отыр және халықаралық жобаларды  дамыту жоспарларын дамытып келеді. Израильдің аймақтық бәсекелестері  ретінде қарқынды дамып келе жатқан ғарыштық бағдарламалары мен мұнайгаз ресурстарын сату есебінен жеткілікті түрде ірі қаржылық құралдары  бар Сауд Аравиясы, Египет, БАӘ, Иран қатысып отыр. Таяушығыс нарығында  қорғаныс қабілетін арттыру мақсатындағы әскери қосымшалар, телекоммуникацияларды, навигациялар мен ЖҚБ дамыту мақсатындағы спутниктік жүйелер ерекше сұранысқа ие.

Африкада ғарыштық қызмет саласында ғарыш технологиялары есебінен ұлттық экономикаларын нығайтуға  ұмтылып жатқан Нигерия, Алжир, Марокко  және Тунис зор белсенділік танытып  отыр. Африкалық елдердің, таяушығыс  елдеріне қарағанда қаржылық мүмкіншіліктері  тым шектеулі. Африкалық елдердің бағдарламалары көбінесе спутниктік навигация  және телекоммуникациялар жүйесін  дамытуға бағытталған.

Тұтас алғанда, қазіргі кезде  ішкі аймақтық нарықтың ұзақмерзімді перспективада даму потенциалы зор  болса, сондай-ақ әскери-саяси ахуалдың тұрасыздығының сақталуы салдарынан (Алжир, Ирак, Израиль-Палестина) тәуекелдер-де өте жоғары болып отыр. Тұрақсыздық  факторы аталған нарықтың дамуына  айтарлықтай дәрежеде кедергі келтіреді  және халықаралық ынтымақтастықты  шектейді. Осы нарықта Ресей мен  Еуроодақпен бірлесіп, АҚШ-тың ғарыштық операторларының болуы және аймақтағы  елдер тарапынан ғарыштық бірігу ең алдымен әскери-саяси және геосаяси императивтерге және төмен дәрежеде коммерциялық пайдаға негізделеді.

Азия: азиялық ішкі аймақтық нарық қазіргі кезде қарқынды даму мен жаңару кезеңін басынан  кешіріп отыр, бұл аймақтың жоғарытехнологиялық  секторының қуатты дамуына, ҚХР, Үндістан мен Жапония тәрізді елдердің ғарыштық бағдарламаларын белсендіруге негізделген. Ғарыштық қызметке көпшілігі  ЖҚБ жүйелерін және телекоммуникациялық-мультимедиялық қосымшаларды дамытуға бағытталған  жаңа елдердің кіруі байқалуда. Осыған байланысты бірлескен бағдарламаларды  дамыту саласында аймақтық ынтымақтастықты  күшейту орын алып отыр.

Азия елдері ғарыштық қызметті қаржыландыруды едәуір арттырып отыр. Зор бәсекелес инновациялық және қаржылық потенциалы бар Азия Солтүстік  Америка мен Батыс Еуропадағы әлемдік ғарыш нарығының көшбасшыларына күшті бәсекелес болып келеді және ұзақмерзімді перспективада осы  дәрежесін бұдан әрі сақтап қалмақшы.

Азаматтық, әскери және коммерциялық ғарыш технологияларын, қолданбалы бағдарламалар, меншікті ракета-тасушыларын  дайындаумен қатар, Жапонияда (қаржыландыру жағынан әлемде 2-ші орын алып отырған  азаматтық ғарыштық бағдарламасы бар), ҚХР және Үндістанда (ғарыштық қызметті қаржыландыруды 2006 ж бері 35% айтарлықтай  өсірген) ай мен Марсты зерттеуге  бағытталған шамшылдық ғылыми бағдарламалары дамып келеді. Оңтүстік Корея бәсекеге қабілетті потенциалын өсіру  арқылы, «үлкен ғарыш клубы» көшбасшыларының  бірі болуға дайындалып (меншікті ғарыш  алаңын салу және РФ бірлесіп ракета-тасушысын  құру) ғарыш бағдарламасын жүйелі түрде жүзеге асыруда.

Коммерциялық сектордан  басқа нарықтың дамуына аймақтық бәсекелестіктің (Үндістан-Пәкістан, ҚХР-Үндістан, ҚХР-Жапония және т.б.) геосаяси факторлары да ықпал етіп отырғандығы, ақиқат. Бұл ең алдымен әскери-қорғаныс ғарыштық жобалардың (ҚХР, Үндістан, Иран, Пәкістан) белсенді дамуына әсер етеді.

Азиялық нарықтың айрықша  өзгешелігі ғарыштық қызметтерді экономикалық-шаруашылық жүйесіне коммерцияландыру және ықпалдастыру болып табылады. Сараптамалық бағалаулар бойынша, азиялық нарықтың ұзақмерзімді потенциалы бар және Солтүстікамерикалық  нарықпен қатар таяу 10–15 жылда аса  перспективалы және ауқымды нарықтардың  бірі болып қала бермек.