Экология пәні, оның негізгі мақсаты

29.Өлім жетімі өмір бойы тұрақты түрлердің тірі қалу қисық сызыгыЖалпы популяцияның санының динамикасы негізгі төрт популяциялық-динамикалық процестердің әрекетінен құралады: 1)туылымы, 2)өлімі, 3)басқа популяциялардан жаңа особьтердің иммиграциясы, 4)кейбір особьтердің популяция  ареалының шегінен эмиграциялауы.                                                                                                           Өлімі – шектеулі факторлардың жоқ кезінде өлшемді уақытта особьтардың өлуі.Экологиялық өлім – нақтылы бір жағдайда өлшемді уақытта особьтардың өлуі. Туылым мен өлімнің арасындағы айырмашылық осы популяцияның сананың динамикасын анықтайтын параметр.Туылым да өлім де жасқа байланысты. Популяция особьтерінің өмір ұзақтығын тірі қалу қисық сызықтарын  пайдалана отырып анықтауға болады. Ол қисық сызық үш түрге бөлінеді. 

1.Бірінші түрі сүтқоректілерге  және адамға тән, ол барлық  жастық топтарда өлімнің төмен  екенің көрсетеді. Ересек даралардың  өлімі жоғары (қисық өте дөңес). 2.Екінші түрі организмнің ерте  кезінде өлімнің жоғарылығын  көрсетеді. Өмірінің бастапқы  кезінде особьтердің өлімі көп болуын көрсетеді (қатты иілген ойық сызық). 3.Үшінші түр өлім өмірінің бойында тұрақты болатын түрлерге тән. Сол себептен тірі қалу қисық сызығы тік түрге айналады. (тышқандар, қояндар, құстар).

30.Организм және тіршілік ету ортасынын жағдайы

Жердегі тіршілік пайда  болған алғашқы орта – су болып  табылады. Тарихи даму барысында көптеген ағзалар ауа-жер ортасына тарала бастады. Нәтижесінде эволюция барысында  жаңа тіршілік ету жағдайларына бейімделген  құрлық өсімдіктері мен жануарлары пайда болды. Тірі ағзаладың тіршілік әрекетінің нәтижесінде құрлықта литосфераның жоғары қабаттары біртіндеп топыраққа айналады. В.И. Вернадский оны планетаның биокостық денесі деп атады. Ол тірі ағзалардың мекен ету ортасымен бірлескен әрекеттесуі нәтижесінде пайда болды. Биокостық денелер – бұл өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік әрекетіне байланысты қайта өңделген табиғи, минералдық қосылыстар. Топырақта су және құрлық ағзалары таралып, оның өзіне тән комплексі түзілді. Қазір жердегі тіршіліктің  4 ортасын бөліп көрсетуге болады: су, жер-ауа, топырақ және тірі ағзалар. Су тіршілік ортасы.Гидросфера жер бетінің жалпы ауданының  71%-ға дейінгі бөлігін алып жатыр. Сулы ортада мекндейтін ағзаларды гидробионттар деп атайды.Қазіргі кездегі  гидросфера тек қазіргі кездегі тірі заттың ғана емес, ертедегі геологиялық дәуірлердің тірі затының тіршілік әрекетінің өнімі болып табылады. Жер-ауа тіршілік ортасы.Жер бетінде тіршілік ететін ағзалар газтәріздес ортамен қоршалып жатыр. Бұл ортаның өзіне тән ерекшеліктері: ылғалдылығының  төмен болуы, тығыздығы мен қысымының төмен болуы, оттегінің мөлшерінің жоғары болуы. Топырақ ылғалдығы.Өсімдіктер негізіне топырақтағы суды пайдаланады. Топырақтағы су физикалық күйі, қозғалғыштығы, өсімдіктер үшін маңызына қарай бос, капиллярлы, химиялық және физикалық байланысқан су болады.

32.Қоректік тізбектер және трофикалық денгейлер

«Қорек-тұтынушы» қатынасы арқылы бір-бірімен байланысқан  организмдер тобы қорек болып  табылатын тізбекті қоректену тізбегі  дейді, ал оның әрбір звеносын қоректік деңгей деп атайды. Күннен энергияны бірдей алатын сатыдағы организмдер бір трофтық деңгейге жатады. Жасыл өсімдіктер бірінші трофтық, екінші –бірінші ретті консументтер, биоқоректілермен қоректенетін бірінші ретті  жыртқыштар – төртінші деңгейді құрайды. Биоценоздағы қоректену байланысты былай көрсетеді: Кәдімігі қарағай –шөп бүрге – қоңыздар –өрмекшілер-жәндікқоректі- жыртқыш құстар. Қоректік тізбектерді негізгі екі түрге бөлуге болады: жайылымдық тізбектер- жасыл өсімдіктерден басталып, одан әрі жайылымдағы фитофактарға, содан соң жыртқыштарға жалғасады; детриттік тізбектер –өлі қураған органикалық заттардан детритофагтарға, одан жыртқыштарға жалғасады. Жайылымдық тізбектердің құрамына өз кезегінде жыртқыштардың қоректік тізбектері кіреді. Қоректік тізбектер бір-бірімен тығыз байланысты. Олар қоректену торын түзеді. 

33.Жас кезінде өлім жетім мөлшері

Экологиялық өлім-нақтылы бар жағдайда өлшемді уақытта особьтардың өлуі. Туылым өлімнің арасындағы айырмашылық осы популяцияның санының динамикасын анықтайтын параметр. Туылым да өлім де популяцияға байланысты. Популяция особьтарының өмір ұзақтығын тірі қалу қисық сызығын пайдалана отырып анықтауға болады. Ол қисық сызықтар үшке бөлінеді. 1.Өте дөңес; 2. Екінші түрі организмнің ерте кезінде өлімнің жоғарылығын көрсетеді (молюскалар,көбелектер ж/е т.б.). Өлімнің бастапқы кезінде особьтердің өлімі көп болуын көрсетеді. 

34.Тіршіліктің  жер бетіне шыгуындагы тірі  орг.ролі

Тіршілік ортасы-организмнің өсіп-өніп, көбеюіне, ұрпақтарын жалғастыруға қолайлы табиғи, тарихи қалыптасқан орта. Кез-келген тізшілік иесі үнемі өзгеріп отыратын күрделі әлемде, сол өзгерістерге бейімделіп, өмір сүруін сол өзгерістерге қарай реттеп отырады. Гетеротрофты организмдердің көпшілігі бүкіл өмір бойы н/е тіршілік циклының бір бөлігінде басқа организмдерді тіршілік ортасы ретінде пайдаланды. Паразитизм - кең таралған табиғи құбылыс. Көп клеткалы организмдердің барлығында ішкі паразитизм кездеседі. Паразиттердің өмір сүруінің бір артықшылығы- клеткалар мен ұлпалардағы, иесінің ішіндегі қоректің мол болуы. Бұл паразиттердің тез дамуына жағдай жасайды. Үлкен кеңістікте, мысалы, омыртқалылардың ішіндегі паразиттердің мөлшері еркін тіршілік ететін туыстарына қарағанда әлдеқайда үлкен болуы мүмкін(ұз. 8-12метр).       

35.Экологиялық пирамидалар

экожүйелердің әрбір  трофикалық (қоректік) деңгейдегі таза алғашқы ж/е соңғы өнімдерді  құрудың және шығындаудың жылдамдығы әртүрлі. Алайда, барлық экожүйелерге өнімдер пирамидасының ережесі  деп аталатын алғашқы өнім мен  соңғы өнімдердің белгілі бір  сандық ара қатынастары тән. Бір трофикалық деңгейден екіншісіне өткен сайын биомасса, сандық құрамы және энергия қоры азайып отыратын анықталған Бұл заңдылықты кезінде эколг Ч.Элтон зерттеген және өзінің есімімен "Элтон пирамидасы" деп атаған. Экологиялық пирамиданың негізгі 3 типі бар. 1.Сандық пирамида - организмнің жеке сандық көрсеткіштерін айқынайды. 2. биомасса пирамидасы - жалпы құрғақ салмақты, немесн "өнімділікті" анықтайды. 3. Энергия пирамидасы - энергия ағымының қуатын н/е жылу энергиясын анықтайды.

36.Биосферадағы судың айналымы схема

Су айналымы- күн энергиясы, тартылу күші, тірі организмдердің тіршілігі және адамның шаруашылық қызметінің әсерімен Жер бетінде  судың үздіксіз жүретін, бір бірімен  байланысты процесс.Су айналымы табиғат  жағдайында былай жүреді: жауын-шашын атмосферадан жер бетіне түсіп, топыраққа сіңіріледі немесе су қоймаларына ағады. Мұхиттардың, өзендердің, құрлықтардың бетінен буланған субуларыарқылы тасымалданып, жауын-шашынмен бірге немесн шық ретінде жер бетіне қайта түседі. Осыдан басқа су айналымы процесіне өсімдіктердің ауамен жанасатын барлық сыртқы және ішкі беттеріндегі судыдың булануы және Жердің өте терең қабаттарындағы магмадан бөлінетін оттегі мен сутегіден түзілген жер асты суы жатады.біздің планетамыздағы тірі заттың сапалық құрамы бірнеше элементтерден тұрады,олар сутек,оттек,азот, фосфор, көміртек ж\е барлық тірі заттар құрамының негізгі элементтері болып, биогенді элементтер деп аталады.олардың атомдары тірі организмдерде су мен минералдық тұздармен бірге күрделі молекулалар түзеді.37) Тірі орг.ұйымдастырылу денгейі

Тірі заттың құрамындағы органикалық қосылыстар негізінен белоктар,көмірсулар, липидтер, нуклеин қышқылдары,т.б.түрінде кездеседі.Бізді  қоршаған биосфераның тірі организмдер  әр түрлі құрылыс ерекшеліктері  мен орны бар бірлескен құрылым болып табылады.

1. молекулалық деңгей тірі организмдер құрылымының ең төменгі деңгейі,бұл деңгейде  биологиялық  система биологиялық активті ірі молекулалар белоктар, көиірсулар, нуклеин қышқылдары түрінде сақталады.Осы деңгейден бастап,бүкіл тірі материяға  тән қасиет күн сәулесі мен химиялық энергияның өзгерістері кезіндегі зат алмасу,тұқым қуалаушылық белгілерін беру сияқты қасиеттер байқалады.
2. Клеткалық деңгей бұл деңгейде биологиялық активті молекулалар бір система бірігеді.

Клеткалық құрылымына байланысты барлық организмдер бір клеткалы ж\е көп клеткалы болып екіге бөлінеді.

3)Тканьдік деңгейде құрылысы мен атқаратын функциялары ұқсас клеткалар бірігіп ,ткань түзеді.

4)Органдік деңгейде бірдей қызмет атқаратын бірнеше тканьдер бірігіп , белгілі бір орган түзеді

5)Организмдік деңгейде бірқатар органдар  жеке организм системасын құрайды.Организмдер белгілі түрлерге жіктеледі.

6) Популяциялық -түрлік деңгей –шығу тегі, тіршілік ету ортасы мен жағдайлары  бірдей организмдер жиынтығымен сипатталады.Бұл деңгейде қарапайым эволюциялық өзгерістер байқалады.

7) Биоценоздық ж\е биогеоценоздық деңгей  әр түрге жататын организмдерді біріктіретін тірі материя құрылымының жоғарғы сатысы 

8) биосфера деңгейінде біздің планетамыздың барлық бөліктерінде тіршлік белгілерін білдіретін анағұрлым жоғары сатыдағы табиғи система қалыптасты.Бұл сатыда организмдердің тіршілік әрекетімен байланысты жалпы планеталық  масштабтағы заттар айналымыжүзеге асады.

38.Организмдер  арасындағы қарым қатынас типтері мынадай белгілермен көрсетіледі; әсер,организм зардап шегеді,+ ыңғайлы әсер,0-әсері жоқ.                       

Барлық биотикалық байланысты алты топқа бөледі:1)++ ──бір біріне қолайлы,бірге өмір сүретін(симбиотикалық)арақатынас.Оның ішінде а)протокооперация,бірге қарым қатынас жасау пайдалы,бірақ ол міндетті емес─мысалы,аралар өсімдіктерлі тозаңдандырады,бірақ сыңар болу міндетті емес:б)симбиоз─бөлінбес байланыс(қыналар,саңырауқұлақ+балдырлар:термиттер ж\е ішектегі құрттар.Олар қантты ыдырататын фермент шығарады)в)мутуализм─сыңар болу міндетті(кедровиктер тек балқарағай(кедр)дәнімен қоректенеді)ж\е лоарды таратады:2)+0─пайдалы̵ бейтарап̵коменсализм(акула ж\е жабысқақ балық) а) арамтамақ иесінің қалған тамақтарымен қорекетенеді. (арыстан ж\е гиена) б)бірге тамақтану в) пәтерлес болу -  орхидеялар, қыналар, мүктер басқа ағаштарда өмір сүреді.  орхидеялар, қыналар, мүктер басқа ағаштарда өмір сүреді. 3) -0 – зиянды бейтарап-амменцализм (ағаш түбіндегі шөптер, сәле түспегеннен зиян шегеді.) 4) 00 – нейтрализм. 5) + -  пайдалы, зиянды, оның ішінде : а) жыртқыштық б) паразиттік. 6. - -  бір біріне зиянды бәсекелес. Экологиялық талаптары бір организмдердің араларында п.б. мқндай ара қатынасты Гаузе принципі көрсетеді.  ол б\ша экол\қ жағдайлары ұқсас екі түр ұзақ уақыт бір экол\қ қуыста тіршілік ете алмайды. 

39. Бейбітшілік моделі, Рим клубы

1968ж Италия экономисі  Аурелио Печчидің ұсынысы бойынша  халықаралық ғылыми ұйым Рим  клубы құрылды.Қазіргі кезде отыхдан  астам елдің жүзге жуық әр  түрлі жетекші мамандарын(солардың ішінде Нобель сыйлығының лауреаты да бар)біріктіреді.Клубтың қызметі басты басты көптеген экологиялық проблемалардың стратегиясын жасауға бағытталған:табиғи ресурстардың сарқылуы,азық түлік  проблемасы, қоршаған ортаның ластануы.Рим клубының“Өсудің шегі”(1972)атты баяндама дүниежүзілік даңққа бөленді.оның негізгі қоытындысы қазіргі заманғы даму тенденцияның саұталуы адамзатты экологиялық апатқа әкеледі деген тұжырым болды. Одан кейін де бірнеше маңызды баяндамалар жасалды:“Адамзат жолайрықта”(1974),“Халықаралық жөн жосықты қайта қарау”(1976)т.б.Бұларды дайындау кезінде  компьютерлік моделдеу әдістері көп қолданылды.олар бірнеше рет заманымызда әлеуметтік экологиялық проблемаларының әлемдік динамикасын зерттеу үшін қолданылды.Әлемдік моделдеу мысалы ретінде атом соғысының салдарын болжап айтуға болады. Ол б\ша ядролық қару қолданылатын соғыс болғандай жағдайда жер бетінде ұзаққа созылатын әлемдік  суыну болды. Ядролық жарылыс пен оның салдарынан болатын өрттер тропосфераны қатты бөлшектермен,күлмен ластайды.Жер беті бірнеше апта бойы,кейде айлап ауаға бөлінген ластағыш заттектер түзген экран тәрізді қабаттың астында қаладыМұндай кезді ядролық түн деп атайды,себеі күн сәулеснің едеуір мқлшерін зиянды бөлшектерден түзілген экран ұстап қалады да, жер бетіндегі температураны төмендетеді. Сонымен қатар түзілген азот оксидтерінің әсерінен планетаның озон қабаты да бұзылады.                                                                                     

 40. Экологиялық сукцессия

Белгілі бір уақыт ішінде қауымдастықтар құрылып және өзгеріп отырады.олардың түрлік құрамы, әр түрлі топтағы организмдердің молдығы, трофикалық құрылымы, өнімділігі және басқа да көрсеткіштері өзгеріп отырады. Бір биоценоздың екінші биоценозбен жүйелі түрде ауысуын экологиялық сукцессия(латынша succession-ауысу)деп атайды.Жалпы биоценоздардың бірін бірі ауыстыру тізбегін сукцессиялық қатар немесе серия дейді.Сукцессияға мысал ретінде кішігірім көлдің батпаққа,одан орманға айналуын келтіруге болады.Бірінші реттік (алғашқы)сукцессия тіршілік иелері жоқ жерде: лава үстінде,сусымалы құмдарда, жартастарда, тасты жерлерде басталады.Бұл жерлерде алғашқы қоныстанушылардың(бактериялар, қыналар,балдырлар)рөлі зор. Олар тіршілік ету барысында аналық жынсты бұзып өзгертеді, топырақтың түзілуіне себеп болады.Өлген,ш,р,ген организмдер біртіндеп жиналуы ж\е үгілу әсерінен тау жыныстарының үгілуі нәтижесінде мүктер өсетін топырақтың түзілуіне алып келеді. Мүктердің өсіп дамуы кезінде  де топырақ түзілу жалғаса береді.Қолайсыз жағдайлар кезінде де қарапайым қауымдастықтар түзіледі.Сөйтіп организмдердің алуан түрлілігі арта береді.Екінші реттік (соңғы)сукцессия бұрын жақсы дамып жетілген биоценоз орнында жүреді.Мысалы, өртенген орман,құрғатылған батпақ не\се бұзылған қауымдастықтар орнында. Әдетте мұндай жерлерде тіршілік ресурстарының бай қоры сақталады.Мысалы, өртенген жерде жарық сүйгіш өсімдіктер (гелиофиттер), олардың көлеңкесінде факультативті гелиофиттер,сцофиттер өсе бастайды.Өсімдіктер жабыны жаңа түрлер өсетін топырақты құнарландарып, құрылымын жақсарта түседі.2 реттік сукцессия топырақ түріне байланысты тез не\се баяу жүруі мүмкін.Бұл процесс климаксты қауымдастық тың (толық жетілген)пайда болумен аяқталады. 2реттік сукцессия кезіндегі өзгерістер жылдамдығы алғашқы сукцессиямен салыстырғанда әлдеқайда тез жүреді.Жалпы сипаты бойынша сукцессия бірінші ретті (алғашқы) ж\е екінші реттік (соңғы)болып бөлінеді.Сукцессия барлық қауымдастықтарға тән, белгілібір стадияларда жүретін, жалпы өзгерістерді қамтитын баңытталған ж\е заңды процесс.Сукцессия-өсу,тұрақтану,климакс сатыларынан тұрады. экологиялық сукц-ның автотрофты, гетеротрофты,аутогенді, аллогенд, фитогенді, зоогенді, ландшафты, алапатты,антропогенді түрлері бар.

41. Әлеуметтік экол\қ кризис ж\е тұрақты даму, шешу жолдары.

Әлеу\к экол\қ кризистің жалпы себебі  адамның тех\қ мүмкіндігінен өмір сүру стратегиясының өте қарапайымдылыө алшақтарымен түсіндіріледі. Мұнда көбейу тұрақтылықтан басым ал халықтың саны оның сапасынан басым әл. Эк. Проблеммалар халықтың өсуімен ресурс дағдарысымен ж\е генофондының өзгеруімен түсінд\і.