Экология факторының түсінігі

                    Қазақстан республикасы  ғылым  және білім министірлігі

 Абылайхан атындағы халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті

                         

 

 

 

                                      ФМО: Юриспруденция

                                       ТОП:   118

 

 

 

 

 

 

         СӨЖ

Тақырыбы: Экология факторының түсінігі

                      

 

                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Орындаған: Абдиханов.А

Тексерген: Айдосов.А.А

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2013

 

 

Мазмұңы:

1. Әсер ету принципі
2. Экология факторларының  уақыт және кеңістік бойынша әсері және ағзалардың сезімталдығы
3. Экологиялық фактордың  классификациясы
4. Әсер ету деңгейі: виталдық және сигналдық әсерлер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Экологиялық фактордың әсер ету принциптері

 

      Жағдайлар ұғымын экология фактор ұғымымен алмастырады. Өзінің тіршілік ету ортасында кез-келген ағза сан алуан климаттық, эдафикалық және биотикалық факторлардың әсеріне ұшырайды. « Экологиялық фактор» - тірі ағзаларға олардың дербес дамуының бір ғана кезеңінде болса да тікелей немесе жанама әсер ете алатын, ортаның кез келген әрі қарай бөлшектенбейтін элементі. Бұл анықтамада экологиялық фактордың мынадай критерийлерін ерекше атап айту қажет:

1. Ортаның қарастырылып отырған элементінің одан ары бөлшектенбеуі. Мысалы,  су қоймасының тереңдігін немесе тіршілік ету орнының теңіз деңгейінен  биіктігін экологиялық фактор ретінде қарастыруға болмайды, себебі тереңдік суды мекендеші ағзаларға тікелей емес қысымының артуы, жарықталудың кемуі, температураның төмендеуі, еріген оттегінің азаюы, су тұздылығының жоғарылауы, т.б арқылы әсер етеді; биіктің әсері температураның, атмосфералық қысымның төмендеуі арқылы жүзеге асырылады. Шын мәнінде температура, жарықталу, тұздылық және т.т тірі организмдерге тікелей әсер етуші сыртқы ортаның экологиялықфакторлары ретінде білінеді.
2. Экологиялық фактордың әсері тікелей емес, аралық, буындар арқылы берілуі мүмкін, яғни мұндай жағдайда ол көптеген себеп-салдарлық байланыстар арқылы ықпал көрсетеді.Экологиялық фактордың аралық буындар арқылы етуінің мысалын құс базарларынан көруге болады. Құс базарларында құстар орасан көп мөлшерде шоғырланады. Құстардың осынша тығыз қоныстануын қалай түсіндіруге болады? Мұнда басты рөлді биогендік заттар атқарады: құстардың саңғырығы суға түседі; судағы органиканы бактериялар минералдандырады, соған байланысты осы жерлерде балдырлар шоғырланады. Бұл өз кезегінде планктондық организмдердің, негізінен шаян тәрізділердің концентрациясының артуына әкеліп соғады.Соңғылармен балықтар қоректенеді, ал олармен базарды мекендеуші құстар қоректенеді. Демек, бұл жерде құс саңғырығы экологиялық фактор ретінде көрінеді.

      Экологиялық  факторлар табиғаты жағынан қаншалық  әр алуан болмасын, олардың әсерінің  нәтижелері экологиялық тұрғыдан  салыстыруға келеді, өйткені әрқашанда  организмдердің тіршілік әрекетінің  өзгерісі арқылы білінеді, ал  бұл, ақырында, популяция санының  өзгеруіне әкеліп соғады. Осы  тәуелділікті талдау, оның төмендегідей  заңдылықтарын атап көрсетуге  мүмкіндік береді:

1. Фактордың белгілі бір мәндерінде организмдердің тіршілік ету үшін ең қолайлы жағдайлар туады; бұл жағдайлар оптималды жағдайлар деп аталады, ал фактор мәні шкаласындағы тиісті аумақ оптимум деп аталады;
2. Фактордың мөлшері оптималдық жағдайдан неғұрлым көбірек ауытқыса, дара организмдердің тіршілік әрекеті де солғұрлым нашарлай түседі; осыған байланысты қалыпты тіршілік ету аймағы айқыналады;
3. Фактор мөлшерінің дара организмдер қалыпты тіршілік ете алатын аралығы төзімділік шектері деп аталады; төзімділіктің төменгі және жоғары шектері ажыратылады.

 

 

      Экология факторларының  уақыт және кеңістік бойынша әсері және ағзалардың сезімталдығы.

     

          Тіршілік әрекетінің  экологиялық фактор әсерінің қарқынына тәуелділігі кеңістік пен уақытқа байланысты өзгере ме? Бұл сұрақты шешу үшін канадалық және флоридалық Aurelia aurita медузаларына температуралық фактордың әсері зерттелді. Сонда, ареалдың солтүстік бөлігінен, Канада жағалауларынан алынған медузалардың қоңырауының максималды жиілікпен жиырылуы + 18 С градусқа- судың осы аймақтағы табиғи орташа температурасына сәйкес келетіндігі, ал Флорида жағалауынан алынған медузалардың қоңырауының ең жоғарғы жиілікпен жиырылуы + 29 С кезінде болатындығы анықталды. Басқаша айтқанда, солтүстік және оңтүстік популяцияларының өкілдері әр түрлі температуралық оптимумдармен сипатталады. Келесі мысал Пордан(1946) алынды. Nereis тұқымдастығына жататын шығыршық құрттардың кейбір даналары, Румын жағалауының литораль аймағында, қара теңізден кем дегенде 60 жыл бұрын бөлініп қалған лагуналарда тіршілік етеді. Бұл полихеталар өте жоғары -62/ оо тұздылыққа бейімделген. Егер оларды Қара теңізге жіберсе өліп қалады. Өз кезегінде, сол түрдің Қара теңізде тіршілік ететін өкілдерін лагуналарға жіберсе, олар да өліп қалады.

     Келтірілген  мысалдардан бір түр өкілдерінің  экологиялық факторларға реакциясы  кеңістікте өзгеретіндігі көрінеді. Организмдер сыртқы орта жағдайларыныңбелгілі  бір тар диапазонда тіршілік  етуге неғұрлым жақсырақ бейімделгенімен,  қарастырылып отырған түр популяциялары  көбінесе экологиялық талаптары әр түрлі келетін және сол талаптарына сәйкес, аталмыш түрдің ареалы щеңберінде экологиялық жағдайлары біркелкі емес жерлерде кездесетін топтарға жіктеледі. Түр ареалының белгілі бір бөлігіндегі жағдайларда түр үшін өте пайдалы болған бейімдеулер, сәйкес келмеуі мүмкін. Ботаниктер көптеген түрлердің ішнде морфологиялық ерекшеліктері бойынша өздері тіршілік еткен жерлеріне сәйкес келетін өсімдік топтарының кездесетінін әлдеқашан байқаған.

    Саршатыр( Hieracium umbellatum)- өсімдігі орман ішінде әдетте тік, құмды ашық алаңдарда тарбиып жайыла өседі, ал шағыл құмдардағы есімдіктер аралық сипатта болады. Орман ішінде өскен даналарының жапырақтары өте сүйрік, ал құмды ашық алаңдарда өскендерінікі аралық сипатта болады. Ашық құмды алаңдарда өскен өсімдіктерді майда түкшелер басқан, басқа жерлерде өсетін өсімдіктерде мұңдай белгі жоқ.

    Мыңжапырақ- күрделі  гүлділер тұқымдастары өкілдерінің бірі, теңіз деңгейінде орналасқан жерлерде де, 3000 метрден астам биіктікте де өсе береді.

    Экологиялық факторлар  әсеріне жауап реакциясындағы  байқалатын уақытқа байланысты өзгерістерді талқылаған кезде, ең алдымен организмдердің жас ерекшеліктеріне назар аудару қажет. Әдетте, жас организмдердің төзімділік шектері ересектерге қарағанда тарлау болады.

     Қоршаған  орта  температурасының өзгеруіне керемет  төзімділіктің үлгісін теңіз  жаңғақтары- балянустардан көруге  болады. Олар температураның 0 С-тан(қыста мұзбен қапталып қалады) +40С-қа дейін ауытқуын көтереді. Олардың жұмыртқалары

Жазда пайда болады, ұрықтануы  қыста өтеді, ал дернәсілдері сыртқа көктемде шығады. Көбею процесінің әртүрлі сатыларына температура мен жарықталу өте күшті ықпал етеді. Мысалы, тәулік бойы жарық жерде ұстау жұмыртқаларының жетілуін тоқтатып тастайды.

        Керісінше,  жас ағзаның төзімділігі ересектердің  төзімділігінен әлдеқайда жоғары  болатын мысалдар да белгілі:  сұйық гелийге(-271 С) батырылған жұлдызқұрттар қайта жібігеннен соң, тамақтануы мен өсуін жалғастыра берген. Ересек көбелектер мұндай сынақтан соң өліп қалады.

       Кез  келген ағзаның дербес дамуы  барысында, әдетте оның орта  факторларының өзгерістеріне өте  осал келетін кезеңдері болады. Олар көбіне ұрпақ беру және  онтогенездіңбастапқы кездеріне  сәйкес келеді де, дағдарыс кезеңдері  деп аталады. Бұл кезеңдерінде ортаның көптеген факторлары шектеуші(лимиттеуші) факторларға айналады. Көбеймейтін ересек жануарлар немесе өсімдіктерге қарағанда, әдетте, көбеюші ағзалардың, тұқымның, жұмыртқаның, эмбрионның өнген дән мен дернәсілдердің төзімділік шектері тарлау келеді.

       Ересек  кипарис ағашы құрғақ қыраттарда  да, су басып жатқан жерлерде  де өсе алады, бірақ ылғалды,  сонымен қатар су басып жатпайтын  топырағы бар жерде ғана көбейеді.

      Демек, дербес  даму, яғни онтогенез барысында,  жануарлар мен өсімдіктердің экологиялық факторларға реакциясы өзгеріп отырады.

     Енді, астрономиялық  уақытқа байланысты ағзалардың  экологиялық факторлар әсеріне  реакциясы қалай өзгеретінін  қарастырайық.Бұл жерде уақыттық  тәуелділіктің екі түрі, жастық  және астрономиялық, бір-бірімен  тығыз байланысты болуы мүмкін  екендігін айта кету қажет.Ең алдымен түрлер реакциясының маусымдық динамикасын талдап шығайық. Маусымдық периодтылық табиғаттағы ең бір баршаға ортақ құбылыстардың қатарына жатады; ол әсіресе қоңыржай және солтүстік ендіктерінде айқын білінеді. Маусымдық периодтылық үшін температураның жылдық қозғалысының басты мәні бар; дамылдау және активтілік сатыларының ауысуын да сол анықтайды.

        Өсімдіктер  мен жануарлардың маусымдық циклдерін  реттеуде сигналдық рөл атқарушы  басты фактор жарықты күннің  ұзақтығы деп санауға болады. Организмнің күн ұзақтығына реакциясы фотопериодизм деп аталады.  Бұл фактордың сигналдық рөл атқаруы кездейсоқ нәрсе емес, себебі тек фотопериод ұзақтығы ғана периодты астрономиялық құбылыстарға байланысты туындайды.

    Фотопериодты реакцияның негізгі(ФПР) екі түрі ұзақ күндік және қысқа күндік реакциялар ажыратылады.Жарықты күн ұзақтығының әсерін әдетте активсіз күйде, яғни диапауза күйінде қалған особьтер пайызы бойынша анықтайды. Ұзақ күндік ФПР тән болған жағдайда, даму күн ұзақтығының артуымен басталады.Қысқа күндік ФПР тән жағдайда, керісінше, күн ұзақтығы арта бастағанда даму тоқталады.

   Организмдердің күн  мен түн ұзақтығының өзгеруіне  жауап реакциясын зерттеу,  өсімдіктер  мен жануарлардың уақытты өлшеуге  қабілеттілігін, яғни олардың биологиялық  сағаттары- эндогенді ырғақтары  бар екенін көрсетті. Мұндай қабілет  бір жасушалардан бастап адамға  дейн- тіршілік иелерінің барлық  түрлеріне тән. 

 

 

 

 

 

 

Экологиялық факторлардың классификациясы

 

       Экологиялық факторларды классикалық және неғұрлым дәстүрлі жолмен жіктеу, оларды екі топқа: абиотикалық және биотикалық  факторларға бөлу болып есептеледі. Бірінші топтың құрамына климаттық факторлар(температура, жарық, ылғалдылық, қысым, және т.б), топырақ пен судың физикалық қасиеттері кіреді. Екінші топқа-қоректену факторлары және особьтер мен түрлердің өзара әсерлесуінің ір алуан формалары(жыртқыштық, бәсекелестік, паразитизм және т.б) жатады. Дегенімен, бұлайша жіктеу мәселені толық қамти алмайтын сияқты.

       Шындығында, кейде берілген факторды топтардың біріне жатқыза салу қиын. Айталық, температураны алайық: егер оны абиотикалық фактор ретінде қарастырсақ, төңіректе тірі организмдердің болуы арқасында ол жиі өзгеріп отырады. Мысалы, лабораторияда өсірілетін ұн зауза қоңызының дернәсілдері қоршаған орта тым суық болған жағдайда бір жерге шоғырланып тобыр құруға бейім болады;  тобырдың ішінде температура жоғарылап, организмнің дамуы үшін ең қолайлы шамаға жақындайды. Ауаның температурасы +17 С болғанда, дернәсілдер шоғырланған жерде температура кейде +27 С-қа жетеді.

     Көп астық  құйылған элеваторларда дәнмен  қоректенетін насекомдардың болуы,  температураның кейде қоршаған  орта температурасымен салыстырғанда  25 С-қа артуын туындатады. Ақ аюдың  мұз апанының температурасын  реттеуі организмдердің микроклиматқа  көрсететін ықпалының ең жарқын  мысалы бола алады. Аюдың қоңжықтары  дүниеге келген кезде, апанның  ішіндегіауаның температурасы сырттағыдан  40 С жоғары болады.