Атмосфера, гидросфера, литосфера- биосфера элементері. Ластану көздері және халық денсаулығына әсері

     Тақырып:  
 
Атмосфера, гидросфера, литосфера- биосфера элементері. Ластану көздері  және  халық денсаулығына әсері. 
 
Дәріскер: б.ғ.к., аға оқытушы БегимбетоваГ.А.

Жоспары:

 

• Атмосфералық ауа түсінігі (фондық және антропогендік ластану).
• Атмосфераны ластаушы көздер.
• Атмосфералық ауа ластануының халық денсаулығына әсері.
• Жер үсті және жер асты суларын  ластаушы көздер.
• Ағынды сулар түсінігі және түрлері.
• Су ластануының  халық денсаулығына әсері.
• Жердің ішкі құрылымы.
• Топырақта кездесетін ауыр металдардың халық денсаулығына әсері.

 

 

 

 

 

 
       
 
Атмосфера - жердің газ тәрізді қабығы. 
 
Ауа бассейні -белгілі жер бөлігі үстіндегі атмосфера бөлігі 
 
Атмосфера  бірнеше қабаттан тұрады – тропосфера, озон, стратосфера, мезосфера, термосфера  және экзосферадан тұрады. Әр  қабаттың өзіне тән  атқаратын қызметі, газдық құрамы болады. Әсіресе, тропосфера  мен азон  қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.  
 
 

 
Атмосфералық ауа ластануы екі  үлкен топқа бөлінеді: фондық  және антропогендік

 

• Фондық ластану – елді мекендерден, қалалардан және өнеркәсіптік объектілерден алыс жерлердегі әртүрлі қоспалардың (газдар, шаңдар, химиялық заттар) елді мекендерге арналған ШРЕК-дан әлде қайда аз (2-3 есе және одан жоғары) атмосфералық ауа сапасының күйі. Бұл ластанулар табиғи үрдістердің нәтижесінде пайда болады.Атмосфералық ауаның ластанулары мг/м3 немесе мкг/м3 есебімен бейнеледі

 

 

   Антропогендік ластанулар –адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде өнеркәсіптік, энергетикалық, транспорттық және  ауылшаруашылық көздерінен зиянды шығарындылардан болған, атмосфера сапасының өзгерулері.

     Атмосфераның радиоактивті ластануы- атмосферада табиғи және қолдан жасалған радиоактивті қоспалардың болуы. Табиғи көздері-ыдырау үрдісінде атмосфераға радон және торий изотоптарын шығаратын жер қыртысындағы уран,актиний радионуклидтері және космос сәулелері.

 

 

  Елді мекендердің атмосфералық ауасының ластану көздері

 

• өнеркәсіп орындары (қара және түрлі түсті металлургия, мұнайхимиялық, химиялық өнеркәсіп, құрылыс индустриясы)
• Жылу беруші қондырғылар (от жағып жылутушы және өндірістік қазандық пештер, жылу электр станциялары)
• Көлік (автокөлік, авиация, теміржол, су қатынасы)
• Ауылдық аудандардағы негізгі ластаушылар (мал және құс шаруашылығы,энергетика және қуатты жылу беретін мекемелер,пестицидтер).
• Табиғи ластану көздері (теңіз тұздарының көтерілуі,жанартаулардың атқылауы,топырақтың желмен ұшуы,ормандар мен далалардың өртенуі).
• Радиоактивтік ластану (атмосферада табиғи және қолдан жасалған радиактивті қоспалар )

 

 

 

          Атмосфералық ластаушылар физикалық күйі бойынша

• бөлінеді

 

• Газ тәрізділер (көміртегі тотықтары,күкірт тотықтары,азот тотықтары,көмірсутектер)
• Күрделі химиялық құрамды шаңнан (кремний диоксидінен, ауыр металдардан ) тұрады
• Аэрозольдар – әртүрлі қышқылдар (су булары, майда шаң)

• Ұйымдастырылған- бұлар шаң-газ тазарту жүйелерінен өткеннен кейін орталықтандырылған (шығару құбырлары) жолдар арқылы атмосфералық ауаға  шығарылатын шығарындалар.
• Ұйымдастырылмаған-бұл шығарындалар,герматизация және орталықтандырылған суырып шығаратын жабдық болмағандықтан,өнеркәсіп алаңшалардың ауасына шығарылады,ал одан желмен елді мекендердің атмосфералық ауасына тарайды.
• Аралас -бұл шығарындалар ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған шығарындыларда  бірдей орын  алған,өнеркәсіптік кәсіпорындарында байқалатын жағдай.

 

Әрбір өнеркәсіп кәсіпорынның  технологиялық үрдісіне байланысты  барлық шығарындылар бөлінеді:

Қазақстан қалаларының  атмосфералық ауасының 

ластану ерекшеліктері

 

№

 

Ластану жағдайлары

 

Қалалар

 

 

1

 

Өте күшті ластанған

 

Алматы,Жамбыл,

Зырьяновск,Өскемен,

Теміртау 

 

2.

 

Күшті ластанған

 

Шымкент,Қарағанды,Балқаш,Ақтөбе

 

3.

 

Орташа ластанған

 

Жезқазған,Қостанай,Павлодар,Семей

 

4.

 

Әлсіз ластанған

 

Астана,Орал,

Петропавловск,Актау

 

 

Қазақстан қалаларының  атмосфералық ауасының ластануының  индекісі АЛИ.

 

Қалалардың аттары

 

АЛИ

 

Ластау көздері

 

Алматы қаласы

 

15.2

 

көліктер, жылу энергетика  орындары, жылу

 

Қарағанды

 

13.9

 

көліктер, жылу энергетика  орындары, көмір

 

Шымкент

 

11.8

 

металлургия, химия мұнай  өңдеу

 

Ақтөбе

 

10.1

 

қара металлургия, химия

 

Өскемен

 

8.7

 

металлургия, энергетика

 

Тараз

 

8.0

 

химия

 

Ақтау

 

4.0

 

химия, энергетика

 

Астана

 

3.7

 

энегетика, автокөліктер

 

Атырау

 

2.2

 

мұнай өңдеу

 

Орал

 

1.0

 

энергетика

Атмосфералық ауа ластануының  халық денсаулығына әсері

 

 

              Ластаушылар

 

Организмдерге әсері мен  ауру тудыратын түрлері

 

Фотохимиялық тұман

 

Тыныс жолдарын,тамақты,көз бен  иіс сезу органдарын

 

Автокөлік,құрылысқа арналған және  іштен жанатын двигательдер

 

Бас ауру,ұйқының бұзылуы,жүрек  соғу,демікпе  

 

Көмірсутек

 

Өкпе, созылмалы бронхит аурулары

 

Альдегидттер

 

ОЖЖ,жыныс жолдарын қабындырады

 

Асбестік шаңы

 

Созылмалы асбестоз,қауіпті ісік

 

Цемент шаңы

 

Өкпе тамырларын қабындырады

 

 

 

Өндіріс шығарындыларынан  бөлінетін газ тәрізді ауыр  металдардың адам организміне  әсерлері

 

Кадмий 

 

Итай-Итай(сүйек ауруы),бүйректі  қалпына келмеуі

 

Хром

 

Мұрын куысының кілегей  қабығы,тері жарасы дерматит 

 

Сынап

 

Жүйке жүйесі,бұйрек қызметінің  бұзылуы,мутагендік кемістіктер

 

Никель

 

Бүйрек қызметін бұзады,басайналу  мен демікпе ауруы 

 

Күміс

 

Терінің,шаштың,тырнақтың  түссіздігі(аргирия)

 

Мыс

 

Бауыр,бүйрек капилярлары  зақымданады

 

Марганец

 

Улағыш әсері аз элемент

 

Мырыш

 

Мыс пен темірдің метаболизмін  бұзады

 

Қорғасын

 

Тыныс жолдарын,жүйке аурулары,анемия, эритроциттерді бұзады,қмытшақтық  пен бедеулікке әкеледі.

 

 

Атмосфералық ауа ластанулары  қалай әсер етеді?

 

 

 

 

 

•    Тұрғындардың өмірінің санитарлық-тұрмыстық  

         жағдайларын нашарлатады.

 

• Мекенжайлардың (қалалардың) микроклиматын өзгертеді: жарық күндер азаяды, тұманды күндер көбейеді, күн сәулелерін 30% азайтады, ультракүлгін сәулелер 66% дейін азаяды.

 

• Табиғи және мәдени өсімдіктерге зиянды әсерін тигізеді – фотосинтез үрдістерін әлсіретеді, протоплазмаға токсикалық әсер жасайды.

 

• Тұрғындардың денсаулығына кері әсерлерін тигізеді: аурулардың көбеюіне, созылмалы аурулар барысының өзгеруіне, мүгедектік пен өлім-жітім деңгейінің жоғарылауына себеп болады.
• Атмосфералық ауа ластануын зерттеу әдістер-физиологиялық,   

         статистикалық, клиникалық әдіс, тәжірибелік әдіс

 

 

 

Гидросфера жер асты және жер үсті суларынан тұрады.

 

Жер үсті суларын ластаушы  көздер

• Өнеркәсіптік мекемелер
• Тұрмыстық мекемелер пайдаланған сулар
• Ауыл шаруашылықтарының пайдаланған сулар
• Су қоймаларына тазартылмаған немесе 

  жеткіліксіз тазартылған жуынды суларыды ағызу

• Жауын шашын сулары

Жер асты суларының  ластану көздеріне жататындар

• Өнеркәсіптік қалдықтардың сақтау орындары мен көлікпен тасымалдануы;
• Коммуналдық және тұрмыстық қалдықтар аккумуляциялану орындары;
• Пестицидтермен және минералдық тыңайтқыштармен өңделетін ауылшаруашылық жерлер;
• Жер асты суларына құйылатын ластанған су қоймалары;
• Ластанған атмосфералық жауын-шашын инфильтрациясы;
• Өнеркәсіптік алаңшалар, фильтрация өрістері, бұрғылау ұңғырлары, тау-кендік жыныстық жұмыстар

Ағынды сулар - адамның тұрмыстық не өндірістік қызметінде қолданылғаннан кейін щығарылатын сулар және елді мекендер территорияларынан, өнеркәсіптік нысандарынан және ауылшаруашылық өрістерден атмосфералық жауын-шашын нәтижесінде ағылатын сулар

 

 

Шығу тегі, түрі және  сапалық сипатына тәуелді ағынды  суларды 4 негізгі категориясы.

• Өндірістік (өнеркәсіптік);
• Тұрмыстық (шаруашылық-тұрмыстық);
• Ауылшаруашылық;
• Жаңбырлық (атмосфералық)

 

Ағынды суларға және  нысандарына түсетін ластаушылар 3 негізгі топқа бөлінеді:

• Минералдық ластаушылар;
• Органикалық ластаушылар;
• Бактериялық және биологиялық ластаушылар

 

 

Өзен аты

 

Судың ластану индексі

 

ингредиенттер

 

Судың сапасы

 

Кіші алматы

 

1,02-1,1

 

мыс

 

 

3 шамалы ластанған сынып

 

Есентай

 

1,10-1,52

 

Азот нитритты

 

3 сынып шамалы ластанған

 

Сырдария

 

1,97-2,41

 

Сульфаттар,

мыс

 

3 сынып шамалы ластанған

 

Келес

 

3,40-3,42

 

Сульфаттар,

мыс

 

4 сынып лас

 

Сырдарья

 

1,72-2,37

 

Сульфаттар,

мыс

 

3 сынып шамалы ластанған

 

Ишим

 

0,53-0,64

 

2 сынып таза

 

Нура

 

0,89-1,11

 

сульфаттар

 

3 сынып шамалы ластанған

 

Нура (Қарағанды)

 

2,74-2,03

 

Мыс, сынап

 

3 сынып шамалы ластанған

 

Балқаш

 

2,82-2,79

 

мыс

 

4 сынып лас

 

Іле

 

1,91-2,19

 

мыс

 

 

3 сынып шамалы ластанған

 

      

 

Судың эпидемиологиялық  маңызынан-әлемнің көптеген елдерінде су факторы салдарынан іш сүзегі, дизентерия, гастронтериттер, тырысқақ, вирусты гепатит, энтеровирустық инфекциялы аурулар тарайды.

Судың химиялық құрамының  әсері –ауыр метталдар мышьяк, хром, асбест, кадмий, қорғасын, сынап, талий, темір, марганец, барий элементтерінің дозалары жоғары болған жағдайда, жүрек бұлшық еттерде,асқазан-ішек жолдарында,жүрек-тамырларында аурулар пайда болып өлім-жітімді көбейтеді.

 

• Литосфера (грекше “lithos” –тас, “sphair” – шар жердің қабығы.