Арал өңіріндегі ксенобиотиктердің қоршаған ортанысандарына миграциялануы мен олардың әсеріне жүргізілген зерттеулерді талдау

Арал  өңіріндегі тамақтық өнімдер мен  судың құрамындағы ауыр металдарды аймақтар бойынша зерттеулерде  кадмий және қорғасын басқа ксенобиотиктерден басым болды. Өнімдердің  ішінде халық күнделікті тұтынатын өсімдік өнімдерінен алынған сынамалар нәтижесі оң көрсеткішті көрсетіп отыр. Олар нормадағы көрсеткіштерден бірнеше есе жоғары. Әсіресе дәрумендік қасиеті бар жаз мезгілінде көп қабылданатын қауын, қарбыз өнімдерінен алынған сынама нормалық көрсеткіштерге сәйкес келмейді. 

                                       

           

 

Сурет 1 - Қызылорда қаласы  бойынша сынамалардың нормадан жоғары болған (%) пайызы зерттеу қортындысы

 

Арал  өңіріндегі  кейбір тамақтық өнімдер  мен судың құрамындағы химиялық заттар мен ауыр металдардың  іздері мен қалдықтарын зерттеген сараптама  нәтижесінде  өнімдерде кадмийдің  мөлшері кей өнімдерде шекті  мөлшерден жоғары болған. Нормативтік  құжаттарға сәйкес әрбір өнімнің  түріне қарай вольтамперометрлік талдағышқа арналып, түсті ертіндіде ИВ-өлшегішіндегі  индикаторлы электродтарға сынама дайындалады. 

 

 

 

Сурет 2 – 2012 жылдың 1-жартысындағы Арал өңірінің үш аймағындағы кейбір тамақтық өнімдердегі кадмийдің “min” іздері.

 

2-суретте Арал өңіріндегі тамақтық өнімдерден табылған  кадмийдің минимальды іздері  ОА -  ет, сүт өнімдерінде жоғары- 0,005; 0,004 мг/кг, СА- нан өнімдері – 0,003 мг/кг, көкөніс, бау-бақша өнімдерінде -0,0035мг/кг, ҚҚ-бойынша кадмиидің минимальды концентрациясы 0,003-0,002мг/кг болды.

 

 

 

Сурет 3– 2012жылдың 1-жартысындағы Арал өңірінің үш аймағындағы кейбір тамақтық өнімдердегі кадмийдің “max” іздері(мг/кг).

 

3-суретте Арал өңіріндегі тамақтық өнімдерден табылған  кадмийдің максимальды іздері  анықталған: ҚҚ-бойынша ет өнімдерінде (0,3 мг/кг) жоғары, нан өнімінде салыстырмалы түрде көтеріңкі; ОА - бойынша ет өнімдерінде (0,3 мг/кг), бау-бақша, көкөністерде (0,060 мг/кг) басым, ҚҚ- бойынша тек ет өнімдерінде жоғары болды.

Қызылорда облыстық санитарлық-эпидемиологиялық стансасының мәліметтері бойынша  2009-2011 жылдары тамақ өнімдерінен, судан, ауадан және топырақтан зерттеуге  алынған 7863 сынаманың құрамында  агрохимикаттардың қалдығы 1011-де кездессе, ол 13% құрайды. Бұлардың ішінде мөлшері  шегіне жеткен концентрациядан асып кететіні 209 сынама, ол байқаудың жалпы  санының 2,7% болса, оң көрсеткішті сынамалардың 20,7%-ін құрайды. 2008 жылдағы зерттеулерде ет және ет өнімдерінің 280 сынамасының 14-інен, малдың ішкі мүшелерінің (бауыр, бүйрек, жүрек, өкпе, қарын) 45 сынамасының 6-нан, шай өнімдерінің  77 сынамасының  2-інен, алкогольдік ішімдіктің 16 сынамасының 12-нен, өсімдік майының 65 сынамасының 1-нен ГХЦГ, ДДТ пестицидтері оң көрсеткішті  көрсетіп отыр. Арал өңірі бойынша сүт, айран өнімдеріне жүргізілген зерттеуде бетта ГХЦГ - көрсеткіші 0,003-00,4 мг/кг, гамма ГХЦГ- 0,002-0,03  және ДДТ – 0,03-1,3 мг/кг болса, бұл пестицидтердің  негізгі үлесі солтүстік-батыс аудан бойынша жоғары болды.

Бүгінгі таңда Арал өңірі Қазақстандағы  топырақ жамылғысының бұзылуы, шөлдену, тұздану, топырақ пен судың өндірістік және ауылшаруашылық қалдықтарымен  ластану, оның үстіне осы аймақта  Байқоңыр космодромының орналасуына байланысты факторлар әсеріне ұшырап отырған экологиялық дағдарыс аймағының бірі болып қалып отыр.

 

           

 

 

Сурет 4 - Арал өңірі тамақ өнімдерінен табылған Гамма ГХЦГ, ДДТ пестицидтерінің іздері(саны).

 

Аймақтың  қоршаған ортасының  ауасы, суы, топырағы, өсімдіктер құрамында, токсиндердің, ауыр металдардың, пестицидтер мен гербицидтердің, дефолинттердің, өндірістік гидрозиндердің көлемі өскен. Экстермалды факторлардың адам және жануарлар организміне  әсерінің дәрежесі оңтүстіктен солтүстік  бағытта  өзгеріп отыратынын көрсетті.

 Аймақ көлеміндегі пестицидтер  мен нитраттардың 2011-2012 жылдардағы  алынған зерттеу нәтижелеріндегі  оң көрсеткішті халық көп тұтынатын  негізгі тамақ өнімдері мен  қоршаған орта нысандарынан табуға  болады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

            Қоршаған орта нысандарына  ксенобиотиктер әсеріне жүргізілген зерттеулер мониторингі бөлімінде халық көп тұтынатын азық-түлік өнімдеріндегі ауыр металдар іздері мен пестицидтер мен гербицидтер концентрациясы олардың метаболизм процесіне тұрақтылық көрсеткіштері, судағы  ауыр металдар, гербицидтер мен пестицидтердің көрсеткіштері,  аймақтағы   топырақтың  нитраттар мен пестицидтермен ластануы, ауадағы ксенобиотиктердің миграциялану көрсеткіштері  жүйеленді. 

Қоршаған ортаға ксенобиотиктер миграциясы әсері және оған жүргізілген талдаулар бөлімінде ксенобиотиктер биотрансформациясындағы метаболизм процесі нәтижесінде түзілген өнімдерінің динамикасы мен миграциясына жүргізілген зерттеулер талданды.

      Қоршаған ортаға ксенобиотиктер әсерін азайтуға бағытталған іс-шаралар барысында Арал өңірінің қоршаған ортасындағы табиғи нысандарға қауіп туғызушы ксенобиотиктердің түрлері, миграциялық тізбектері  мен қауіптілік деңгейлері анықталды.  Осыған байланысты жүргізілетін іс-шараларда аймақта сауықтыру іс-шараларын жоспарлау,  топырақтың ластану деңгейін төмендету, оған экологиялық бақылауды күшейту, қазіргі заманғы су тазарту қондырғыларын пайдалану тиімділігін арттыру және жобалардың  ең  тиімдісін пайдалану арқылы тазарту, жұмыс аймағындағы ауаға бақылау жүргізу жолдарымен қоршаған ортадағы ксенобиотиктерді деградациялауды жобалау қарастырылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Н.Б.Ермуханова., С.Т.Абдрахманов. Арал  өңіріндегі  ксенобиотиктердің қоршаған ортаға әсеріне зерттеу жүргізу. Қорқыт ата атындағы ҚМУ. ҚМУ хабаршысы (Вестник КГУ) №1(33). 2012ж – 250-253 б.

2. Н.Б.Ермуханова., С.Т.Абдрахманов. Ксенобиотиктердің  метаболизм  про-цесі  әсерінен  түзілген  өнімдерінің  динамикасы мен  миграциясы. М.Әуезов атындағы ОҚМУ ғылыми еңбектері. №1.(22) 2012г. –62-66 б.

3. Н.Б.Ермуханова., С.Т.Абдрахманов. Азық-түлік өнімдеріндегі анықталған  ауыр металдардың   іздері және Арал  өңірі бойынша оған жүргізілген зерттеулерді  талдау. М.Әуезов атындағы ОҚМУ ғылыми еңбектері. №1.(22) 2012г. – 67-72 б.

4. Н.Б.Ермуханова., С.Т.Абдрахманов. Ксенобиотиктердің метаболизм  процесіне тұрақтылық көрсеткіштері мен   зерттелген азық-түлік өнімдеріндегі олардың деңгейі. Қорқыт ата атындағы ҚМУ-ң 75-жылдық  мерейтойына арналған ғылыми-еңбектер жинағы. «Ғылым және инновация, бәсекеге қабілеттілік». – 2012ж.

5. Н.Б.Ермуханова., С.Т.Абдрахманов. Ксенобиотиктер биотансформация-сындағы метаболизм процесі  нәтижесінде түзілген  өнімдердің түрленуіне жүргізілген зерттеулерді талдау. Қорқыт ата атындағы ҚМУ-ң 75-жылдық  мерейтойына арналған ғылыми-еңбектер жинағы. «Ғылым және инновация, бәсекеге қабілеттілік». – 2012ж.