Организмдердің горизонтальды және биіктік белдеулер бойынша таралымен таныстыру

№7 тақырып. Құрлықтағы организмдердің горизонтальды және биіктік белдеулер бойынша таралуы

Мақсаты: Организмдердің горизонтальды және биіктік белдеулер бойынша таралымен таныстыру.

Жоспар:

1. Құрлықтағы   географиялық   белдеулер.  

2. Биіктік белдеу және  оның құрылымы.

  3.Организмдердің горизонтальды  және биіктік белдеулер бойынша  таралуын рсттейтін факторлар. Негізгі  немесе шектеуші факторлар.

Жердің бетінде су мен құрылықтың таралуы, сондай-ақ материктік бетінің сипаты географиялық қабықтың структура-сын анықтайтын маңызды факторлар қатарына жатады. Егер шар тәріздес фигурасы және Жердің айналымы, оның осі кеңістікте белгілі жағдайда түрғанда жер бетіне күн жылуының зоналы таралуын (экватордан полюс бағытына оның санының заңдылықпен өзгеруі), демек, географиялық қабықтағы да зональдықты тудырады, ал су мен қүрылыстың әр түрлі таралуы — зональдықтан жылу мен ылғалдың белінуінде едәуір ауытқулық себебінен және ірі региондардың (аудандардың) пайда болуынан болады.

Климаттың ландшафттық – ботаникалық бойынша жіктелуі тек құрылықты ғана қамтиды: Бұған сәйкес климат былайша жіктеледі: мәңгі аяз; тундра; тайга; қоңыржай зонасындағы топырақты орман; қоңыржай ендіктегі муссонды климат; дала; жерортатеңіздік; субтропиктік орман; тропиктен тыс шөл; саванна; ылғалды тропиктік орман.

Таулардағы өсімдіктер мен жануарлар тау жотасының етегінен бастап, шынына дейін белдеулердің өзгерүімен сипаттталады. Жазықтарда өсімдіктері мен жануарлары оңтүстіктен солтүстікке қарай өзгеріп зоналар деп аталады, ал тауларда аналогиялық жолақтар белдеулер деп аталады. Зоналар мен биіктік белдеулерінде бірқатар ортақ белгілер бар, дегенмен өзіндік ерекшеліктер де бар. Биіктік белдеулер жүз метрмен ал зоналар жүздеген км территориямен өлшенеді. Белдеулердегі зоналарда зоналық биомдар территорияның басым бөлігін алып жатса, биіктік белдеулерде территорияның басым бөлігін шатқалдар, сырғымалар алып жатыр. Жазықтардағы белдеулер мен биіктік белдеулердің бар болуы температура мен ылғалдылыққа байланысты. Бірақ биіктік белдеулердегі өсімдіктер мен жануарлар әлемінің сипатына биіктікке байланысты атмосфералық қысымның өзгеруі, осыған байланысты парциалдық қысым оттегі мен көміқышқыл газының өзгеруі өз әсерін тигізеді.

Өсімдіктер        мен        жануарлар        әлемінің        географиялык        таралу заңдылықтары.

Өсімдіктер мен жануарлар әлемінің географиялык таралу заңдылыктары туралы экология, ботаника, зоология, биология, ғылымдарында көптеп кездеседі. Оларға негізгі әсер етуші абиотикалык факторлар: абиотикалык жарык, температура, ылғалдылык. Биотикалык фактор: тіршілігі бар ортаның факторы. Антропогендік фактор - адамның шаруашылык әрекетінен тікелей немесе жанама түрінде туындайтын фактор.

Жарык - биосферадагы ең маңызды процесс. Фотосинтез тек жарыкта ғана жүзеге асады сонымен қатар жарық өсімдіктің даму жылдамдығына, фотосинтездің интенсивгілігіне, жануарлардың белсенділігіне, коршаған ортаның ылғалдылығы мен температураның өзгеруіне әсер етеді. Тәүліктік және маусымдық циклдерді қамтамасыз ететін маңызды фактор болып табылады. Полюстерден экваторға карай жарык мөлшері артады.

Температура. Тірі агзаның жер бетінде таралуын аныктайтын факторлардың бірі. Ол организмдердің тіршілігі мен дамуы, таралу үшін кажетті факторлардың бірі. Сондыктан организмдер төменгі және жоғарғы температураға байланысты бейімделе отырып, өзінің калыпты жағдайын үйлестіріп отырады.

Ылғалдылық. Су тірі ағзаның өміріндегі маңызды экологиялык фактор, олардың тұракты кұрамдас бөлігі. Мысалы, балдырлар денесінде 96-98%, шөптесін өсімдіктердің жапырағының 83-86%, мүк пен қына 5-7%), қосмекенділерде 93%, сүткоректілерде 63-83%) су кұрайды.

Өсімдіктің физиологиялык құрылымын зерттейді. Либихтің минимум заңын айта кету керек: «Факторлар жиынтығының ішінде кай факторлар төзімділік шегіне жақынырақ тұрса, соның ыкпалы күштірек болады». Мысалы, топыракта азот пен фосфор мөлшері өсімдіктерді жеткілікті болса да, темір, бор, кальций жеткіліксіздігін толтыра алмайды. Осы элементтің ең болмаса біреу ғана кажетті мөлшерде топыракта аз болса, онда өсімдіктің өсуін тежейді. Бүл заң адамдарға да қатысты. Адам өз организіміне жетіспейтін элементтерді, минералды суда витаминдерді пайдалану аркылы толтырады. Ал, биотикалык факторларга келетін болсак ол әр түрлі түрдегі организмнің бір - біріне әсер етуі.

Эдафитгік фактор топырактың ерлігімен сипатталады. Мысалы, тірі организм топырақтың түзілуі мен кызметінде маңызды роль аткарады. Оларға бірінші, жасыл өсімдіктерді жатқызуға болады. Ол топырақтан қоректі химиялык зат алып. Өздерінің өлген ұлпаларын кайтадан жаңартып отырады. Топырак түзілу процесінің негізгі рольді атқаратын, топыракта кездесетін тірі организмдер: микробтар, омырткалы микроорганизмдер комегімен химиялык қосылыстардың трансформациясы мен миграциясы, өсімдіктің коректенуі жатады.    

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. Құрлықтағы   географиялық   белдеулер.  

2. Биіктік белдеу және  оның құрылымы.

3.Организмдердің горизонтальды  және биіктік белдеулер бойынша  таралуын рсттейтін факторлар. Негізгі  немесе шектеуші факторлар.

Ұсынылатын әдебиеттер: 1,2,3,4,5