Археологиялық тарихи-мәдени ескерткіштердің маңыздылығы

Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК  ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР  ИНСТИТУЫ

«БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯ» КАФЕДРАСЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                   Реферат

 

 

 

Тақырыбы: Археологиялық тарихи-мәдени ескерткіштердің маңыздылығы

 

 

 

 

                     Орындаған: Гео 12-1 тобының студенті Хасанова А.Р

               Тексерген: аға-оқытушы Джонова З.З

 

 

 

 

 

 

Ақтау қаласы 2013

 

 

 

Жоспар:

 

 

I.Кіріспе бөлім

 

Археологиялық тарихи мәдени ескерткіштер – ұлттық тарихымыз бен мәдениетіміздің құнды жәдігерлері болып табылады.

 

II.Негізгі бөлім

 

Ескерткіштер әрбір елдің  тарихы мен өткенінен сыр шертер халықтың ұлттық байлығы ғана емес сол елдің өткені мен бүгінін  саралайтын, сол арқылы келешек ұрпаққа  тәлім-тәрбие беруде маңызы зор.

 

III.Қорытынды бөлім

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1

   Тарихи мәдени ескерткіштер – ұлттық тарихымыз пен мәдениетіміздің құнды жәдігерлері болып табылады. Ескерткіштер әрбір елдің тарихы мен өткенінен сыр шертер халықтың ұлттық байлығы ғана емес сол елдің өткені мен бүгінін саралайтын, сол арқылы келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде маңызы зор. Қазіргі таңда Қазақстан аумағында 25 мыңнан астам тарихи-мәдени ескерткіш сақталынған.Соның ішінде археологтардың пайымдауынша Түркістан аумағында тізімге алынған ескерткіштер саны 2000-ға жуық деп есептелінеді.Киелі Түркістан аумағында  сақталынған археологиялық, діни-рухани ескерткіштер өте көп. Аталған ескерткіштердің 150-ге жуығын қазіргі таңда «Әзірет Сұлтан» тарихи-мәдени қорық мұражайы тізімге алған. Осы ескерткіштердің басым бөлігі Қ.А.Ясауи кесенесінің маңында және  Түркістан қаласына қарасты  ауылдық округтерде орналасқан. Жетісу жері тарихқа бай, оны біздің жыл санауымызға дейін және бұл күндері ұлы тұлғалар жасап, жыршы-әншілер кейінгі ұрпаққа жеткізіп отырған. Оның баға жетпес ескерткіштері - қазақ халқының көне тарихының куәсі жартастардағы күн қақты болған суреттер, тілсіз тас мүсіндер, ескі қорғандар мен көптеген көне қалалардың қиранды орындары, обалар осы жерді мекендеген халықтың талай-талай ұрпағының өмірі мен тұрмысынан сыр шертеді.Жетісу өлкесінің өткен кезеңдері мен археологиялық ескерткіштерін ғылыми тұрғыдан зерттеп, қаттау ісі Қазақстанның өзге өңірлеріне қарағанда кешірек қолға алынғанмен, ежелден-ақ жиһанкездердің, зерттеушілер мен ғалымдардың назарына іліккен. Қзақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлихановтан кейін, белгілі шығыстанушы ғалым, академик В.В.Бартольдтің қосқан үлесі зор. Сондай-ақ П.П.Румынцев, П.П.Семенов-Тянь-Шанский, А.И.Левшин, В.В.Радлов т.б көптеген ғалымдар мен саяхатшылардың зерттеу еңбектері өткен тарихымыздан сыр шертед

   Шойтөбе қалашығы

  Жоғарыда атап өткендей “Әзірет Сұлтан” қорық мұражайының құрамында типтік құрамына қарай археологиялық және діни-рухани ескерткіштер көптеп саналады. Олардың басым бөлігі Түркістан қаласына қарасты ауылдық округтерде орналасқан. Қорық мұражай жыл сайын ескерткіштерді тиімді қорғау мақсатында  бақылау-барлау жұмыстарын жүргізе отырып, жаңадан табылған археологиялық мұраларды есепке алып, оларды жоюдан, бүлдіруден қорғау мақсатында іс-шаралар атқарып келеді. Тізімге алынған әрбір ескерткіш орналасқан аумағына қарай, қалада мейлі елді-мекен болсын сол жердің өткен тарихынан хабардар ететін, ұлт байлығының рухани қазынасы екенін өкінішке орай жергілікті халық жете түсіне алмай отыр.

      Ескерткіштерді  түпнұсқа қалпында сақтау қазіргі  таңда өзекті мәселенің бірі  болып отыр. Ескерткіштерді қорғау  мен пайдалануды айқындау және  олардың қорғау аймақтарын анықтау  мақсатында  Тарихи-мәдени мұра  объектілерінің қорғау аймақтарын, құрылыс салуды реттеу аймақтарын  және қорғалатын табиғи ландшафт  аймақтарын айқындаудың ережелерін  және пайдалану режимін бекіту  туралы Қазақстан Республикасы  Үкіметінің 2011 жылғы 28 қазандағы  №1218 қаулысында көрсетілгендей  Сәулет және қала құрылысы  ескерткіші жерден оның биік  нүктесіне дейінгі арақашықтық  көлеміне тең, бірақ 20 метрден  кем болмайтын қорғау аймағымен  қоршалуы тиіс, ал археология  ескерткіші50 метрболатын қорғау  аймағымен қоршалуы тиіс деп  көрсетілген. Ауылдық округ аумағында  орналасқан тарихи-мәдени мұралар  жеке тұлғалардың жауапсыздығынан  өзгерістерге ұшырап, кейбір жағдайда  жойылып кету қаупі төніп отырады.  Осы орайда жергілікті халық  аталған тарихи мәдени мұраларымызды  бүлінуден, зақым келтіруден қорғап, өсіп келе жатқан жас ұрпаққа  ескерткіштерді қорғау елдің,  бүтін халықтың баға жетпес  асыл қазынасы екенін түсіндіріп, насихаттап, мектептерде өтілетін  тәрбие жұмыстарына енгізсе келешек  ұрпақты өз елінің мәдениетіне,  өткен тарихына жанашырлықпен  қарайтын, ұлтжанды етіп тәрбиелеудің  маңызы зор.

     Тарих және  мәдениет ескерткіштерін қорғау, оларды зерттеу мен насихаттау  мемлекеттік деңгейдегі шара  болып табылады. Қазіргі таңда  «Әзірет Сұлтан» тарихи-мәдени  қорық мұражайының Археология  және тарихи-мәдени ескерткіштерді  қорғау бөлімі осы бағытта  тыңғылықты жұмыс жасап келе  жатыр.Бөлім мамандары жыл сайын археологиялық зерттеулер арқылы Түркістан аумағынан ғасырлар куәсі болған қалашықтар мен қорған-обаларлың орнын тауып зерттеп, тізімге алып келеді.

   Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғаудың маңыздылығы жайында көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Өзбекәлі Жәнібеков ағамыз «Қай халықтың болса да рухани әлеміне саяхат оның көне ескерткіштерімен, тарихи орындарынан танысудан басталатыны мәлім» деп жазған.   Ескерткіштерді қираудан, бүлінуден сақтау өткен көне замандарда да өткір мәселенің бірі болып отырған. Ежелгі грек елінің жылнамашысы Полибий: «Болашақтағы жаулап алушылар, өздері бағындырған қалаларды қиратпауды, өз елдерін басқа халықтардың қайғысы мен көз жасымен байытуды үйренбейді деп сенгім келеді» деген екен.  Мәдени құндылықтардың тоналуы, олардың зақымдануы кез-келген елдің, халықтың тарихын, мәдениетінің күйреуіне, жоюлуына алып келеді.Бұл тарихи-мәдени мұралар көне тарихтың куәсі, өткенімізден сыр шетіп, бүгінгі күнге дейін сақталынып жетіп отырған ескерткіштерді қорғау мен сақтау, оларды насихаттау әрбір азаматтың еліне, туған жеріне деген жанашырлығы, мәдени мұраларға деген қамқорлығы болмақ.

 

Еліміздегі тарихи-мәдени ескерткіштердің туризмдегі рөлі

 

Бұл тарихи  туристік —  экскурциялық   сапарлардағы орны  ерекше.  Архиологиялық ескерткіштердің  кез келген нысандары туристік экскурция  жұмыстарында маңызды орын алады. Соның  ішінде Жетісудағы сақ қорғандары,  Талхиз  қалашығы,  Оңтүстік Қазақстандағы  Отырар,  Сайран,  Батыс  Қазақстандағы  Сарайшық,  т.б. көне қалалардың орнына туристердің  қызығушылығы мол.   Архилогиялық – тарихи ескерткіштердің  қазірге  дейін  жеткен  нысандарының ішінде  қорғандар  мен мазарлардың  маңызы  зор.  Қола  дәуірі ескерткіштеріне  жартастағы петроглифтерді атауға  болады.  Оларға  әйгілі бірегей  ғибадатханалар:  Аңырақай  тауының   Таңбалы сайындағы,  Көксу  өзеніндегі  Ешкіөлмес ғибадатханасы,  сондай – ақ, Шолақ, Кіндіктас,  Баян жүрек  тауларындағы  тастағы суреттер  жатады.  Біздің  дәуірімізге  дейінгі 6 – 3 ғасырлардан қалған  сақ қорғандары,  Бесшатыр қорымындағы   жерлеу  камерасы  және  сақ  әскері киімін киген “Алтын адам”,  2001 – 2002  жылдары  Шығыс  Қазақстан  облысындағы Катынқарағай ауданының  Бердіел (Берікел)  қорғанында табылған “Сақ патшайымы” архиологиялық туристік нысандарға  жатады. Орта  ғасырлық Түркістан, Отырар, Жаркент, Тұрбай,  Құлан, Мерке,  Талхиз қалалары, т.б. елді – мекендер қазіргі  туристік нысандар  болып табылады. Түркістан  – қазақ хандығының  алғашқы  астанасы.  Онда Қожа  Ахмет  Яссауи кесенесі  салынған, кесене іші мен  айналасына қазақ мемлекетінің негізін  қалаған Тәуке,  Тәуекел, Жәңгір, Есім, Абылай, Қазыбек би жерленген. Қазақстанда Отырар, Сарайшық, Сайран т.б.  орта ғасырлық  көне  қалалар  туристер үшін тартымды нысандар.  Тәуеп  ету   (діни) туризм  нысандары  республика аумағында  көптеп кездеседі.  Оларға  түркі  әлемендегі қасиетті  Түркістан қаласы,  Қожа Амет Яссауи кесенесі, Абаб – Араб  мешіті,  Гауһар ана зираты, Әли Қожа  бейіті, т.б.  жатады. Адамдар бұл қасиетті жерлерге тәуеп етіп Аллаға сиыну үшін келеді.  Одан басқа  қоғам  адамдар маңында  (Отырар ауданы) Арыстанбаб кесенесі,  Ибрахим ата бейіті,  Қарашаш ана кесенесі, Тұраба  ауданында Исмаил ата мазары орналасқан. 

 

Жамбыл облысында  Айша  бибі кесенесі мен Қарахан кесенесі,  Қызылорда  облысында Артық,  Айман  кесенелері,  Балхаш  қаласы  маңында  Тектау ата,  Әуез  бақсы, т.б.  киелі орындары  бар. Қазақ халқының  азаттық  күресі жолындағы батырларға, қолбасшыларға  деген құрмет белгісі мемориалдар мен ескерткіштерде көрсетілді.  Бұларға  Райымбек  пен  Қарасай  батыры ескерткіштер.  (Алматы облысы),  Қордайдағы  (Жамбыл облысында) Өтеген батыр, 

Ақтөбеде  Есет батыр,  Солтүстік  Қазақстандағы  Ағынтай  мен  Қарасай ескерткіштері,  Астанадағы  Қара Керей Қабанбай ескерткіштері  жатады.  Ордабасы  мен  Аңырақай  сағасының жазығы,  Ұлытаудағы  үш  жүздің басын  қосқан  жер, тарихи орындар  ретінде  Жошы  және  Алаша  хан кесенелері,  Алматыдағы  тәуелсіздік  монументы,  Астанадағы  үш ескерткіштері  қастерлі орындар санатында  туристік  нысандарға  қосылады.  Қазақ тарихындағы құнды  мәдени ескерткіштер қатарына  Қозы Көрпеш – Баян сұлу,  Еңлік – Кебек кесенелері,  Шохан  Уалиханов,  Қажымұқан Мұңайтпасұлы  мемориалдары,  Сұлтан Бейбарыс,  Құрманғазы  және  Дина  Нұрпейісова,  Абай Құнанбаев,  Абылай хан,  Әлия  мен Мәншүк,  Амангелді  Иманов, Ілияс  Жансүгіров,  Сакен Сейфуллин,  Мұхтар Әуезов, т.б. көптеген естелік орындар жатады. Солардың ішіндегі  туристерді  аса қызықтыратын  ерте орта  ғасырлық  сәулет  құрылыс  нысандарының  бірі  — ежелгі  Қойлық қаласының   шығыс  шетіндегі мұсылман  моншасы – Хамам. Ежелгі  Қойлық  қаласының ірі  сауда  орталығы  болғанын  айғақтайтын жақсы  сақталған,  туристік  тұрғыдан  алғанда   ең  тартымды  әрі  маңызды екінші  нысан – ежелгі қаланың  Солтүстік  Батыс шетіндегі ауданы  400 шаршы  метрден  асатын – будда  храмы.  Храм табынатын  кең  орталық  және  оған  жапсарлас   жатқан  бірнеше  қосалқы  бөлмелерден  тұрады. Ауданның 48 — 50 шаршы метрге  жететін  орталық бөлме   өтетін ғибадат  ету қызметін  атқарған. Табынатын  орталық  бөлменің  жан – жағынан ені үш метр болатын қосалқы  бөлмелер  ұзыннан  ұзаққа созылып  қоршап  жатыр.  Кіре беріс бөлме  дәліз қызметін атқарған.  Ғимараттың  биіктігі – 3 метр,  керегелерінің  қалыңдығы – 80 сантиметр.  Ең  астында  іргетас  қызметін  атқаратын    екі  қатар күйдірілген  қыш  кірпіштің  үстіне  5 – 6 қатар шикі  саз кірпіштер  қаланып,  тағы  да  екі  қатар күйдірілген  кірпіштер  қаланған.  Орталық  бөлменің  табанынан   1 – 2 метр биіктікте  бүкіл керегені бойлай көлбей  қаланған арасы  қуыс  екі қатар  кірпіш  бар.  Қуыс  дәлізбен  орталық  бөлмені  бір – бірімен  байланыстыратын есіктің жақтауыда айқын  байқалады.  Ол  бөлмелердің ішін  желдетіп,  керегені  ылғалдан  сақтау  немесе  бүкіл  керегені  бойлай салынған  түтін  шығатын  жылу  жүйесі  қызметін атқаруы  мүмкін. Елбасының  2005 жылғы Қазақстан халқына  дәстүрлі   Жолдауына  сәйкес,  ежелгі  Қойлық  қаласын  туризмнің  ірі  орталығына  айналдыру  үшін  архиологиялық  қазба  жұмыстары  жүргізілген  шығыс  моншасы, бай саудагердің  үйі,  мұсылман  мешіті,  будда храмы сияқты  маңызды — әлеуметтік  — тұрмыстық нысандарды орта ғасырдағы бастапқы қалпына келтіріп, реставрациялау жұмыстарына мемлекет тарапынан қомақты қаржы бөлінуі қажет. Қаржы тапшылығына байланысты археологиялық жазба жұмыстары жүргізілген сәулет — құрылыс нысандары сыртқы күштердің әсерінен бұзылып тартымдылығын жоғалтуда. Ендеше, қойлық Қойлық (Қиялық) қаласын туризмнің ірі орталығына айналдыру үшін шығыс моншасымен басқа да әлеуметтік –экономикалық мағынасы бар нысандарды толығымен қайта қалпына келтіріп, ашық аспан астындағы тарихи — археологиялық қорық- бақ ашу болашақтағы кезек күттірмес мәселелердің бірі. Жинақталған қолда бар деректерді талдай отырып, халықты еңбекпен қамтамасыз етумен қатар әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартуда маңызды орын алатын туризмді дамытуға мүмкіндік беретін бірнеше алғышарттарды атап өтуге болады. Олар: еліміздің оңтүстік шығысындағы – дәліз қызметін атқаратын Алматы облысының аумағының қолайлы көліктік жағдайы; Қытаймен тікелей мәдени, сауда — экономикалық байланыстарды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қолайлы геосаяси жағдайы;

Отандық және шетелдік туристерді көптеп тартуға мүмкіндік беретін  табиғи және тарихи — мәдени ескерткіштердің  халықаралық маңызы бар Алматы —  Өскемен, Алматы — Жаркент – Қорғас тас жолдары мен темір жолдарға жақын

 

Археологиялық ескерткіштер

  

   Археологиялық ескерткіштер - халықтардың ежелгі тарихына қатысты материалдық мәдениетінің ескерткіштері.Оған:қалашықтар мен қалалар,ежелгі қоныстардың қалдықтары; обалар, қабір үстіне орнатылған ескерткіштер мен салт-дәстүрлік құрылыстар; адамның еңбек қызметін сипаттайтын ескерткіштер; тасқа және үңгірде қашалған жазулар; табылған жекелеген қазбалардың  орындары жатады.

      Вавилон  патшасы Набонид алғашқы архелогиялық  зерттеулерді жүргізген.Геродот  алғаш рет "археология" терминін  қолданған.Тарихтың әртүрлі кезеңдерінде  "архелогияны" басқа терминдермен  алмастырған.Егерде Платон көненің  бәрі археология десе,европаның  өркендеу дәуірінде  "көне өнер  тарихы" деп атаған.Археологиялық  мәдениет  дегеніміз қазба жұмыстарының  нәтижесінде табылған археологиялық  ескерткіштердің жиынтығы.Бұл ғылымда  зерттеудің объектісі мен пәні  бар.Қазіргі археологияда пән  түсінігіне көне қоғамның материалдық,рухани,тұрмыстық,этногенетикалық,әлеуметтік  мәселелерін қарастырады.Ал зерттеу  объектісіне заттық деректер  жатады.Яғни,археология ғылымы адамзаттың  өткен тарихын заттай деректер  негізінде зерттейтін ғылым.Тарих  ғылымдарының ішінде археологияның  алатын орны ерекше.Өткенді білмей,болажаққа  болжау қиын.Ал, археология ғылымы  адамзаттың алғаш жер бетінде  пайда болып,оның табиғаттан бөлініп  шығып,дами түсуін,еңбек құралдары  арқылы қоғамдағы рөлін хабардар  ететін ғылым саласы.Ол антропология,этнография,қолданбалы  тарих ғылымдарының салаларымен  тығыз байланысты болады.

    Археология-заттай деректерді зерттеу.

    Археос-көне,логос-көне  туралы ғылым.Археология-ең алдымен  алғашқы қоғам тарихына байланысты  материалдар береді.Сонымен қатар  құл иеленушілік,феодалдық формациялар  туралы материал жинайтын ғылым.

     Археология  –жан-жақты ғылым.Ол адамның физиологиялық  дамуынан бастап,қоғамдық ақыл-ойдың  шығуына дейінгі аралықты зерттейтін  ғылым.Археология басқа ғылымдармен  де тығыз байланысты.

  Жер астынан табылған  заттай деректерді археологиялық  деректер дейміз.Олар бірнеше  топқа бөлінеді: