Халықаралық қатынастардыжүк тасымалдау кезіндегі элактронды құжатайналымын енгізудің жұмысын ұйымдастыру

Еуразиялық халықаралық  маршруттар Қазақстан территориясы арқылы негізінен 4 бағытта өтеді, олар республика ішінде Ортаазиялық, Батыстық, Орталық, және Солтүстік дәліздері болып жіктеледі.

Ортаазиялық дәліз оңтүстіктен солтүстікке Шеңгелді-Арыс-Қандағаш-Озинки бағыты бойынша республиканың батыс аудандарын қиып өтеді. Бұл Орта Азия мемлекеттері мен Еуропа мемлекеттерін көліктік байланыспен қамтамасыз ететін негізгі бағыттың бірі. Трансазиялық теміржол магистральдарының оңтүстік дәлізі мен Солтүстік-Оңтүстік, ТРАСЕКА дәліздеріне қайта бағытталуы, сонымен қатар Өзбекстанда Учкудук-Навои желісінің іске қосылуына байланысты Бейнеу-Аксарайская Батыс дәлізіне ауысуы тасымалдаулардың азаюына себеп болды.

     Ортаазиялық дәліз маңызды өткізу қабілетіне ие, бірақ дәліздің Шиелі-Қызылорда телімі тар болып келеді, сондықтан бұл дәліз арқылы тасымалдау көлемін айына 450 млн. тоннаға арттырғанда берілген дәліздің мүмкіндіктері осы теліммен шектеледі.

     Батыстық дәліз (Аксарайская-Мақат-Бейнеу-Ақтау) республиканың басты мұнай шығарушы ауданын қызметімен қамтамасыз етеді. Транзиттік жүктердің негізгі көлемі бұл дәліз арқылы Аксарайская-Бейнеу (2002 жылы -  1,8 млн. тонна) телімінде жүзеге асады, ал Бейнеу-Ақтау телімі арқылы транзиттік тасымалдаулар қазіргі уақытта жүргізілмейді. Атап айту керек, Ортаазиялық дәлізден жүкағынының қайта бағытталуы нәтижесінде Аксарайская-Бейнеу телімі арқылы транзиттік жүкағынының көлемі артты. Бұл дәліз арқылы тасымалдаудың өсуі Ақтау теңіз порты арқылы маршруттардың дамуынан тәуелді.

     Орталық дәліз Қазақстан территориясы арқылы Достық-Ақтоғай-Алматы-Арыс-Шеңгелді бағыты арқылы өтеді.

     Достық-Шеңгелді  телімінің мүмкіндіктері Достық  стансасының өңдеу қабілетімен  және Бескөл-Достық телімінің  өткізгіштік қабілетімен шектеледі  және ол жылына 0,25 млн. тоннаға  дейін қосымша тасымалдарды өткізуге  мүмкіндік береді. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басында Орталық дәліз Орта Азиядан Ресейдің шығыс аудандарына жүктерді тасымалдау бойынша негізгі бағыттардың бірі болған. Соған қарамастан, Орта Азия мен Ресейдің Сібір аудандары арқылы Орталық дәліздің тасымалдары едәуір азайды, ол Қытай-Оңтүстік-Шығыс Азия-Орта Азия, Таяу Шығыс, Оңтүстік Еуропа қатынастарын пайдалануда және қайта құруда маңызды болып қала береді.

     Солтүстік дәліз Қазақстан территориясы арқылы Достық-Петропавл, Достық-Тобыл телімдері арқылы өтеді. Негізінен бұл дәлізбен Қытай мен Ресей арқылы транзиттік тасымалдаулар жүргізіледі. Атап айту керек, Ресей мен Қытайдың Батыс аудандары арқылы тауар алмасу Қазақстанның көліктік дәліздері арқылы ғана жүргізіледі. Отандық теміржолдар Ресейден СУАР Қытай Халық Республикасына ең қысқа жолмен қамтамасыз етеді. СУАР Қытай Халық Республикасының сыртқы сауда потенциалы жеткілікті дәрежеде төмен және Достық арқылы көліктік тасымалдаулардың дамуы негізінен Ресейден, Еуропадан, Ираннан Қытайдың Шығыс аудандарына және керісінше маршруттардың артуынан көрініс табады.

     Достық-Петропавл,  Достық-Тобыл телімдерінің мүмкіндіктері  Орталық дәліздегідей Бейнеу-Достық  телімінің қабілеттілігімен шектеледі  және жылына 0,25 млн. тоннаға дейін  қосымша өткізу мүмкіндігі бар.

        Республиканың негізгі ішкі теміржол дәліздерінің техникалық-пайдаланушылық көрсеткіштері 3 кестеде келтірілген.

 

Кесте 3 – Ішкі дәліздердің  техникалық-пайдаланушылық мінездемесі,

мың км

Көрсеткіштер	Дәліздер бойынша көрсеткіштер
	Солтүстік	Орталық	Ортаазия-лық	Батыстық
				Негізгі маршрут	Никельтау-Мақат телімі
Ұзындық, барлығы	1,9	1,8	2,1	1,1	0,5
Соның ішінде: - біржолды телімдер	1,0	1,0	1,0	1,1	0,4
- екі жолды телімдер	0,9	0,8	1,1	-	0,1
Тартқыш түрлері бойынша ұзындық: - тепловоздық	1,0	1,0	2,0	1,1	0,5
- электровоздық	0,9	0,8	0,1	-	-
Жүйелер бойынша ұзындық: СЦБ: диспетчерлік орталықтандыру	1,0	1,4	2,0	1,1	0,5
автоблокировка	0,6	0,1	0,1	-	-
жартылай автоблокировка	0,3	0,3	-	-	-

   

 Қазіргі уақытта  республиканың көліктік кешені барлық көлік түрімен қосымша ішкі, экспорттық-импорттық және транзиттік тасымалдауларды игеруге мүмкіндігі бар, оны Қазақстан Республикасының транзиттік-көліктік потенциалының талдауы көрсетіп отыр.

 

 

 

2.2 Көлiктi ақпараттандыру және логистика принциптерiн жүзеге асыру

 

Дүниежүзiлiк сауда  жасау технологиясын өзгерту, тауар  ағымдарын ғаламдастыру, тауарлар  алмасу үрдiстерiн  жан-жақты ақпараттандыру  логистика принциптерi негiзiнде  көлiк-бөлу технологияларын түбегейлi өзгерту мiндетiн алға қойып  отыр.

Ақпараттандыру деңгейi ұлттық көлiк операторларының бәсекелестiк қабiлетiне және халықаралық көлiк дәлiздерiнiң қазақстандық телiмдерiнiң бәсекелестiк қабiлетiне тiкелей ықпал етедi.

ХХI ғасырдың басталуымен  әлемде көлiкке және тауарлар  қозғалысына жаңа ақпараттық стандарттар қолданылатын болады, ал бұл тасымалдаудың құрылымына және оған сұранымның көлемiне әсер етедi, көлiкпен қызмет көрсету сапасының деңгейiн, қозғалысты басқару сапасын, қауiпсiздiктi қамтамасыз етудi және т.с.с. өзгертедi.

Сонымен бiрге, электрондық сауда жасаудың дамуы қымбат бағалы тауарларды жеткiзу мерзiмiн қысқарту және осы заманғы ақпараттық технологиялармен тығыз байланысқан жаңа көлiк, қойма, кеден технологияларын енгiзу мiндеттерiн алға қояды. Атап айтқанда, контейнерлендiрудiң мультимодальдық тасымалдау жүйелерiнiң, тауарлар қозғалысын жеделдететiн басқа да көлiк технологияларының маңыздылығы айтарлықтай өсе түсетiн болады.

Мультимодальдық тасымалдау  барған сайын кең өрiс алып  келедi. Экспедиторлық компаниялар  мен мультимодальдық көлiк операторлары тасымалдаудың осындай түрлерiнiң өзектi элементi болып табылады деп айтуға болады.

Халықаралық көлiк  дәлiздерiнiң қазақстандық телiмдерiн  қалыптастыру алмаспайтын тарифтiк  ставканың негiзiнде жүктердi жеткiзудiң  логистикалық принциптерiн, толық сервис көрсетудi және олардың бүкiл жүру маршруты бойымен өтуiн бақылауды жүзеге асыратын мультимодальдық сыртқы сауда тасымалдауларының ұлттық операторларын және көлiк–экспедиторлық компанияларын мемлекеттiк қолдауға бағытталған бұлтартпайтын дәлел болып  табылады.

Көлiк құралдарының  жүрiсiн бақылауды және басқаруды  жетiлдiру үшiн электрондық (қағазсыз) құжаттар айналымын енгiзу үшiн  навигация және телематика жүйелерi дамытылатын болады.

Қазақстанның көлiк  жүйесiнiң халықаралық тауар қозғалысына  қосылуы түрлi бағыттарда өтуде. Бұл Қазақстан мұнайын Ақтау порты арқылы Ресейге, Әзiрбайжанға және Иранға тасымалдау; халықшаруашылық жүктерiн Орталық Азиядан Ресейге және одан әрi Еуропаға тасымалдау;  жүктердi Азия – Тынық мұхиты аймағынан Қазақстан аумағы арқылы (Достық-Алашанькоу өткелi) Еуропаға және  басқа да елге айтарлықтай валюта түсiмiн келтiре алатын перспективалық жобаларға тасымалдау.

Дүниежүзiлiк транзиттiк  жүк ағындары – сөз жоқ, транзиттiк тасымалдаудың барлық қатысушылары үшiн сарқылмас пайда көзi болып табылады.

 

 

2.3 ҰК «Қазақстан темір жолы» АҚның БЕОда жаңа ақпараттық технологияларды құру

 

Тасымалдау үдерісін басқарудың жаңадан құрылған автоматтандырылған жүйесі, клиентен түскен сұранысты  келістіруден бастап барлық сатыдағы тасымалдау үдерісімен аяқталатын жүк тасымалын басқарудың бүкіл ақпараттық технологияларын біріктіретін тұтас жүйе болып табылады. Оған атқарылған жұмысты нормалау, жедел жоспарлау, реттеу, есепке алу және талдау жасау істері жатады.

Тасымалдау үдерісін басқару кешені өз алдына жүкті тасымалдау кезінде барлық технологиялық операцияларды үйлесімді ету міндетін қоя отырып, тасымалдау үдерісінің тиімділігін арттыру мүмкіндігін береді. Бүгінгі таңда тасымалдау үдерісін басқару принциптері экономикалық өркендеу стратегиясына сәйкес қалыптастырылуы тиіс. Оның негізін тасымалдау жұмысының орындалатын көлеміндегі ішкі көрсеткіштерімен қатар, көлік қызметінің коммерциялық тиімділігіне бағдарланған маркетингтік саясат құрайды.

Мұндай жүйе келісім-шартқа отырған сәттен бастап, жүкті тапсырғанға дейінгі істер жайлы толық ақпарат беруі тиіс. Бұл жағдайда клиент алдындағы міндеттерін мүлтіксіз орындау жұмыстың басты принципі болып табылады.

Аталмыш кешенді дамыту ісі төменде келтірілген мәліметтерді жүзеге асыруды қарастырады, олар:

• диспетчерлік құрамды ДО-дан, ақпараттық жүйелерден келетін ақпараттармен қамтамасыз ете отырып, пойыздар, вагондар, жүктер, электрмен жабдықтау жөніндегі ағымдағы жағдай, локомотив паркі, қауіпсіздік, жолдың және жасанды құрылғылардың жағдайы және т.с.с.
• туралы ақпараттарды өңдеуден өткізетін басқарудың орталықтандырылған диспетчерлік жүйесін құру;
• вагон жүрісін, жүк өңдеудің технологиялық тізбегін, жүк тиеу үшін берілетін вагондар мен контейнерлердің жарамдылығы мен техникалық жағдайын, қозғалмалы құрамның жөнделуі мен техникалық күтімге алынуын және т.с.с.істерді бақылайтын қозғалмалы құрам жұмысын басқаратын жүйені ендіру;
• пойыздарға, вагондарға, контейнерлер мен жүктерге қатысты операциялар жөніндегі ақпараттардың түсу жеделдігі мен ақиқаттығын арттыру мақсатымен және тасымал жағдайы туралы ақпараттың толласыздығын қамтамасыз ету үшін, төменгі деңгейдегі автоматтандырылған жұмыс орындары (АЖО) мен стансалардағы АЖО (АЖОЖК) жүйесінің кешенін құру арқылы стансалар бойынша ақпараттық қамтылу ауқымын кеңейту;
• ақпараттық ағымдағышоғырландыру және тасымалдау жөніндегі операциялардың төменгі деңгейдегі өзара үйлесімдігін қамтамасыз ету үшін желілік деңгейдегі ақпараттарды біріктіру;
• нақты операцияларды есепке алудан, бір жағынан тасымалға деген сұраныс ағымдарын, екінші жағынан өткізу мүмкіндігін, техникалық нормаларды, өзіндік құнын үйлестіретін, бөлімше жұмыстарының жедел графиктерін қалыптастыру мен қозғалмалы құрамды пайдалану ісін тиімді қылу жөніндегі мәселерді шешу мүмкіндігін беретін, әртүрлі деңгейдегі, атап айтқанда: жедел, орта және ұзақ мерзімді тасымал жұмысын жоспарлауға ауысу;
• маркетинг;
• клиенттерді ақпараттармен қамтамасыз ету;
• көршілес әкімшіліктермен жедел ақпараттық  алмасу, экспедиторлармен жүргізілетін жұмысты үйлестіру, халықаралық қатынастар бойынша тасымалданатын жүктердің келуін болжау және ол туралы хабарландыру мәселелерін шешу арқылы өтпек дәліздері мен экспорттық –импорттық жүк ағымдарын ұйымдастыру;
• басқарудың өзіндік жүйесін әзірлеу.

Қолданымдағы аймақтық есептеу орталығының үшеуін біртұтас бас есептеу орталығына  (БЕО) біріктіруді қарастыратын аталмыш  жобаның құны 21,7 млн. АҚШ долларын құрайды. БЕО осы заманғы ақпараттық және жүйелік құралдар негізінде қалыптастыратын бағдарламалық-техникалық кешен қызметін атқарады. Жоба шегінде темір жол көлігіне қатысты бұрын болмаған, мүлде жаңа ақпараттық орта құрылады, оның құрамына тасымалдау үдерісі, жылжымалы құрам, инфрақұрылымдар туралы мәліметтер базасы кіреді.

Диспетчерлік орталықтарды ендіру арқылы тасымалдау үрдісін щұғыл басқарудың тиімділігін арттыру мәселесін тасымалдау үрдісін басқарудың автоматтандырылған орталықтарын (АЦУП) құру арқылы шоғырландырады және орталықтандырады.

АДЦУ жобасы ҰК «ҚТЖ» АҚ ақпаттардыру мәселесінің бастысы болуы тиіс. Себебі көптеген іргелес елдерде  басқару  автоматтандырылған орталықтары  жүмыс атқаруда. Бұл орталықтармен  нақты ақпаратпен алмасу арқылы қарым  қатынас жасау үшін АЦУП өте қажет. Сонымен қатар АЦУП темір жолдың барлық қызметіне қатысты мағлұматтарды бір өзіне шоғырландырады.

 

Сурет 1 -  Станцияның АСУ ТП қызметтік құрылымы

 

Онда келесі қызметтер  атқарылады:

• алғашқы ақпараттарды өңдеу,
• пайдалану процесіндегі барлық жағдайларды қадағалау,
• селекторлық жиналыстар жүргізу, 
• ҰК «ҚТЖ» АҚның барлық есеп қисаптарын автоматты түрле жүргізу.

АЦУПтың құрамының негізгі  құрылымдары: диспетчерлік орталықтың автоаматтандырылған жүйесі (АСДЦ), жұмыс орындарын автоматтандыру (АРМ). Темір жол полигондрының ерекшеліктеріне байланысты аймақтың тасымалдауды юасқару орталықтары құрылады.

Сонымен қатар АЦУП қызметіне байланысты жіктеледі:

- поездарды құрастыру мен қозғалысын басқару орталықтары (ЦУФДП);

-  жүк тасымалдарын басқару орталықтары (ЦУГП);

- қардыларды басқару орталықтары (ЦУФ) және т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2 – ЦУТОның станция бөлімшелері мен басқа да тасымалдауға қатысушылармен өзара байланысының схемасы

1. Тасымалдауға өтінішті беру;
2. Жүктің күйі мен қайта орналасқаны туралы сұраныс;
3. Накладнойды алдын ала дайындауға сұраныс;
4. Тұтынушының сұрауы бойынша жүктің күйі туралы ақпарат;
5. Накладнойды алдын ала құру;
6. Вагонған сұраныс;
7. Рәсімделген құжат техкеңсеге беру;
8. Нақты тиеу туралы мағлұматтар;
9. Электорнды наклодноймен ақпаратты беру және тасымалдау құныны төлеу;
10. Автокөлікке, тиеу түсіру жұмыстарна сұраныстарды;
11. Тасымалдау аяқталғаннан кейін тасымалдау құныны төлек туралы мағлұматтар;
12. Вагондарды түсіруге берілгені туралы болжам;
13. Көлік ағыны келгені туралы болжау;
14. Қажетті жағдайда және көлісім шаттың талабына сай қарым қатынастар.