Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы

Шағын бизнесті несиелік тәуекелдің өзіндік ерекшелігі. Шағын кәсіпкерлік субъектіні несиелеуде банктік операцияның өзіндік ерекшелік мінездеме бойынша анықталады. Мұнда тәуекел көзінің дәстүрлі деңгейі жоғарырақ байқалады, ал шағын бизнестің тәуекелдік аумағының өзіндік ерекшелігі бар.

Біріншіден, Қазақстандық шағын бизнестің өсуі қайта бөлісуімен кемімелі қатынаста болып отыр. Нәтижесінде  жағдай қиындап, әлсіз байқалып, Қазақстандық шағын бизнес баламасыз ұстанымында  жалпы капиталдан ешқандай бөлімін  ала алмайды. Бүгінгі таңда шағын кәсіпкерлердің жеке капиталы елдің жалпы капиталының құнының 2%, сондай-ақ өндірістік комерциялық капиталдың активтерінің 3%-ін құрайды.

Менің ойымша, қазіргі  кезде шағын бизнестің жеке капиталы негізгі капиталдаң арқасында нарық  жағдайында «дистимулирюттік» әсерімен тұрақсызданып, көбейтіндіні қажет етіп, согдай-ақ шаруашылықтағы шағын кәсіпкерді де, Қазақстан экономикасының нарықтық ортада өмір сүруін және тұрақтылығын қажет етіп отыр. Тәуекелді басқару негізінде рота бизнес және шағын бизнесті несиелеу банктік тәуекелді құрудың негізгі қағидаға сүйенген мағынасы бар фактор болып табылады. Қазақстанның шағын бизнесінің қалыптасуының бастапқы кезеңіне шаруашылық қызметтің көлбецінділігін бизнесті қолдаудың негізгі шарты болады, одан әрі сауда мен дюелдалдықтың арқасында көптеген шағын кәсіпорындарға тиімділігі кезеңдегі тікелей өндірістің кейбір элементтерін ұстап қалу мүмкіншілігі болды. Бірақ заман үнемі өзгереді. Шағын бизнесте ең көп инвестиция құрылыс саласында болуы бекер емес, өйткені құрылыс нарығы ең тұрақты, ал шаруашылық қызметтің бағыттары жетерліктей біртекті. Жабдықтаудың қайталама нарығының дамымағандығы да шағын кәсіпорындардың меншікті негізгі капиталына үлкен салымдар жасаудан максималды түрде ұстап тұрады. Қазақстанның шағын бизнесінің банктік несиелеудегі қалыптасқан тәуекелдермен осы тәуекелдерді басқаруға ауқымды түрде әсер ететін бірден-бір ерекшелігі, шағын бизнестің кәсіпкерлік ортаның қалыптасуына оқшаулануы болып табылады. Бұл оқшаулану шағын бизнестің бұрынғы үлкен кәсіпорындарға нарықтық ортасына кірумен байланысты болды, соңғылары бұл қадамды кейінірек және сәтсіз жасады. Осының нәтижесінде Қазақстанның шағын бизнестің әлемдік тәжірибеде шаруашылықтың шағын формаларының тұрақтылығының кепілі, ал кейбір жағдайларда қажетті несиелік-инвестициялық  ресурстардың тікелей кепілі болып табылатын үлкен кәсіпорындардың қорғаусыз дамыды және даму барысында. Алайда, банктік қызмет тәжірибесі көрсеткендей олардың меншіктерінің байланысы бірегей инновациялық және өндірістік технологиялық сатысының төзімді шаруашылық қарым-қатынастардың негізінде емес кенеттен боса, үлкен кәсіпкерліктің шағын кәсіпкерлікке төзімді шаруашылық және сенімді қарыз алушы беделін бере алмайды.

Қазақстанның шағын  бизнестегі банктік несиелеудің  тәуекелдерінің қалыптасуы және осы тәуекелдерді басқаруына барынша әсер ететін келесі фактор шағын бизнестің шаруашылық ортасын деформализация, яғни нысандырылмау болып табылады. Бұл нысандырылмауды шағын кәсіпкерліктің шаруашылық айналымының нақты және нысанды есепке алынған көлемінің және де нысанды есепке алынған және нақты іс-әрекет етуші шағын кәсіпкерліктің арасындағы айырмашылығынан айқын көреміз. Елімізде кредиторлар тек банктердің мүддесіне ең маңызды институционалды-құқықтық кепілдігі орташа жағдайларда қатысатын кіші кәсіпорындарды жоққа шығаратын екі жақтың мүддесін қамтыған процедуралары мүлдем жоқ. Бірден-бір мемлекеттік тіркеуші, салық салу және статистика органдары елімізде жұмыс істейтінін нақтырақ айта алмайды. Кейбір бағаларға байланысты бұл сандар тіркелген шаруашылық субъектісінің атаулы санының 50%-дік көлемді құрайды. Бұл жағдайда өз қызметін тоқтатушы шағын кәсіпорындардың ресми жабылу тәртібі барлығы 1-2%-те болуын айтуға болады.

Қазақстанның шағын  бизнестегі банктік несиелеудің  тәуекелдерінің қалыптасуы және осы тәуекелдерді басқаруына барынша әсер ететін келесі фактор шағын кәсіпкерлікиің субъектілерін ішкі ақпаратпен минималды қамтамасыз етуі болып табылатын кәсіпкердің банкке несие жайлы өтініш жасауы туралы ақпарат бере алатын қажетті мамандардың жетіспеуі және бухгалтерлік есеппен есеп берудің ықшамдалған үлгісін қолдану себептері.

Басқару тәуекелінің  тәртібі мен мазмұны. Тәуекелді  басқару банктің негізгі жұмысының  мазмұны шаруашылық субъектілерін  несиелеу үрдісі мен жұмысының барлық кезеңін қамти отырып, несиелеудің жаңаруын қарау мен есептемеге дейін несиелік арыздарды басынан бастап қарау болып табылады.Осыған орай, тәуекелді басқару бүкәл несиелеу үрдісінің шектеулі бір бөлігі ғана болып табылады.

Несиелеу үрдісі мынадай  кезеңдерден тұрады:

• Несиелеу өтінішінің анализі
• Несиелеу операцияларына тиым салу
• Несиелеу операцияларына бақылау жасау
• Несие тәуекелі және портфелі жағдайы туралы есеп беру
• Банктің өкілдігін несиелеу қызметіне бақылау жасау

• Несиеләк операциясының табысты болуын қамтамасыз ету, үмітсіз несиелеудегі басқару

• Жалппы несиелік басұаруға баұылау жасау

• Несиелік операцияларды жүзеге асыру және жетілдіру әдістерін ұызметкерлерге үйрету.

       Тәуекелдерді  басқарудың негізгі маңсаты қайта  бөлу кезіндегі тәуекелдерді  минималдау, ағымдағы нарықтық коньюктура рұқсат ететін және банктің ұстанымын сақтау, әсіресе нарықтағы қызмет етудегі несиелендіру оның ішінде орта шағын кәсіпорындарда, егер бұл банктіің ұзақ мерзімді несиелеу мақсатындағы стратегиясы және приоритетіне жуап беретін болса.

       Тәуекелдікті  басқарудың негізгі құрамына  мыналар кіреді:

• Бөлінген тәуекел

• Ортаға бейімделген тіуекел
• Материалдармен қамтамасыз етуді қабылдау

• Қаржымен қамтамасыз етуді абылдау

• Несие бойынша жоғары пайыз мөлшерлемесімен тәуеклді ауыстыру

           Венчурлық несиелендіру тәуекелін  қабылдау, ссуда бойынша шығын  үшін қорларды қалыптастыру.

         Бұл тәуекелдерді басқару мынадай  жұмыстар бағытын ұсынады:

1. Әрбір клиентке жеке тұрақты мониторинг
2. Салалар жаұдайындағы тұрақты  мониторинг, мұнда әрбір клиенттің негізгі шаруашылық қызметін кіріктіреді
3. Өзіне тарту және кепілдің нәтижесі
4. Тәуекел үшін өтемін алу.

Банктік несиелендіру тәуекелдерді басқарудың, соның ішінде банктер  мен шағын кәсіпкерлік субъектілерімен  байланысына нақты мәліметтерді қарастырамыз.

Бірінші кезеңде несиенің сомасымен инвестициялық  жобалардың нақты бағасымен байланыстылығы қосу қажетті резервтерді қалыптастыру үшін кеткен шығындар, жобаның орындалу мерзімі мен жобаға кеткен шығындар. Сонымен қатар несие сомасының  төмендеуі тәуекелдерді минималдаудың себеп болуы, бұл жобаның толық қаржылындырылмау қаупіне байланысты және аяқталу кезінде тоқтап қалу сияқты тәуекелдердің көбеюі. Бұл айтылғандар несиенің мерзімін таңдауына да байланысты. Несиенің өте ұзақ мерзімі оған деген тәуекелді жоғарылатады, бірақ несие мерзімін жасанды қысқарту қарыз алушыға жағымсыз әсерін тигізеді, оны өте жоғары тәуекелге баруына және шаруашылық шешімдерден қателік жіберуіне итермелейді, нәтижесінде қарыз алушымен банктің жалпы тәуекелдері жоғарылайды.

Тәуекелдерді басқарудың потенциалды маңызды құралдарының бірі. Пайыз мөлшерлемесінің жоғарылауы шындығында да көпшілік жағдайда банктер  жоғары мөлшерде шағын кәсіпорындарда жіне өздерінің ірі және тұрақты  алғашқы қарыз алушыларын несиелендіреді. Бірақ әлемдік тәжірибе көрсеткендей шағын кәсіпорындар мен банктердің байланысы, осы жағдайда тәуекелді басқаруда бұл құрал өнімсіз болып табылады. Егер онда шағын бизнестегі дамыған механизмді мемлекеттің және қатаң банкаралық бәсекедегі өзінің ролін атқарса, онда нақты есебі бойынша қазақстандық несие нарығының көтеріңкі пайыз мөлшерлеме механизімі тәуекелдің өтемді болжанбаған түрі ретінде және онысыз жоғары пайыз мөлшерлемесінен шағын кәсіпкерлікке аздаған несилерді беру шаруашылық сферасымен көпшілік банктердің орташа көлемдегі несиелік қатынасқа түсуі.

Қорытынды

Курстық жұмысымды қорыта келгенде, жұмыс барысында кәсіпкерлікті  аймақтық басқару үшін аймақтық шағын  бизнесті дамыту орталықтарын құру ұсынылады, олардың міндеттері мыналар: кәсіпкерлікті  дамыту қорларын құру, жаңа кәсіпорын  құру жөнінде кеңес беру арқылы көмек көрсетулерді ұйымдастыру, бизнес-инкубаторларын құру, бизнес-семинарлар мен конференциялар ұйымдастыру, пайдаланылмайтын алаңдарды сату бойынша теңдерлер ұйымдастыру және басқалар.

Жұмыс барысында кәсіпкерлікті  аймақтық басқарудың тиімді құралдарының бірі ретінде шет елде өзін-өзі жақсы танытқан бизнес-инкубаторларды кең пайдалану ұсынылады, бұл кәсіпорын құрудың, икемді әдістері мен тиімді жұмыс істеу жүйесі болып табылады.

Жаңа кәсіпорын құру процесі — бұл кәсіпкерлік  қызметіндегі ең көп жауапты және еңбек сіңіруді керек қылатын кезең, ол дұрыс қызмет бағытын таңдауды, тиісті команданы жинақтауды, болашақ кәсіпорынның орналасатын жерін таңдауды, бизнестің ұйымдық-құқықтық түрін анықтауды, фирманың маркетинггік мүмкіндіктерін талдауды және ең соңында кәсіпорынның өзін тіркеуді ұйғарады.

Болашақ кәсіпорынды  бағаландыру үшін жұмыс барысында  оның тиімділігі тақырыбына қатысты  келесі бағыттар бойынша тиімді кәсіпорынның негізгі критерийлері дайындалды: саланың  күйі мен нарық тауашасы, экономикалық көрсеткіштер, бәсеке қабілеттілік деңгейі, басқару командасының мінездемесі, жеке критериялар және стратегиялық мінездемелер. Мұндай талдау кәсіпорынды келешектегі оның тиімділігі тұрғысынан бағаландыруға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның жоғары әлеуеті табыстарға қол жеткізуге қолайлы мүмкіндіктер тудырады, ал кәсіпорынның әлеуеті төмен болса, қандай да бір идеядан бас тарту жолымен мүмкін болатын сәтсіздіктерден құтылуға мүмкіндік береді.    Жұмыс барысында шағын кәсіпорынның әртүрлі даму сатылары мен басқарудың ұйымдық қаржы ресурстарына деген қажеттілігін дәлме-дәл есептеуге ғана емес сонымен қатар келешекке болжам жасауға да мүмкіндік береді. Бұдан басқа қаржылық жоспар — несиелеу мен капиталды инвестициялау үшін қажетті алғашқы қаражаттардың бірі болып табылады, ол бизнестің тек пайызды төлеуге ғана емес, сондай-ақ қарыздарын қайтару үшін де жеткілікті пайда табу мүмкіндігін көрсетеді.

Осы жұмыс барысында  қазіргі замандағы әлемнің ең жоғары дамыған елдерінің бірі —  АҚШ-тың кәсіпкерлікті дамыту бойынша 200 жылдан астам тәжірибесі талданып, қорытылды. Жұмыс барысында бұл тәжірибелерді Қазақстанда пайдалану жөнінде ұсынылған ұсыныстар республикадағы өтпелі кезең қиыншылықтарын жеңу және индустриалды дамыған елдер жолына шығу мақсатын көздейді.

Қорыта келгенде, шағын бизнестің негізгі мақсаты - халықты жүмыспен қамту, оның әлеуметтік меселелерін шешу, еңбекке деген белсенділігін дамыту, тұтыну нарығын көп ассортименттегі тауарлармен, қызметтермен толықтыру. Қорытынды ретінде, Қазақстан Республикасында халықтың әл-ауқаттылығын түбегейлі жақсарту мен экономиканы дамыту секілді қиын да игі міндеттерді атқара білетін бизнесмендер тобын жетілдіруге алып баратын әрі кәсіпкерлік қызмет саласын шабыттандыратын кәсіпкерлікті басқару ісінің мақсатты да көп деңгейлі жүйесін қалыптастырудың  қажеттігін атап өтуді жөн көрдім.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының  «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы. Заң – 2006. №5, 4-20б.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 5 қазандағы «Өндірістік кооператив туралы» Жарлығы.
3. Қазақстан Республикасы президентінің 1997 ж. 13-наурыздағы «шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен белсендіруді күшейту бойынша шаралар туралы» Жарлығы. Казахстанская правда. – 1997ж. 13-наурыз, 2-3б.
4. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030 Қазақстан халқына жолдауы.
5. Нысанбаев С.Н., Қожамқұлова Ж.Т.  Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері:  Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
6. Сәбден О. Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару. –Алматы: «Білім», 2002. – 304б.

7. Кошанов А.К. Казахстан на пути к рынку. – Алматы: Ғылым, 1991.

8. Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев О.Б., Құлжабаева М.Т. Жергілікті салықтар мен алымдар. Алматы, «Атамұра» баспа үйі. 1999. -103-105б.
9. Шеденов Ө.Қ., Жалпы экономикалық теория.- Алматы 2001.

10. Бажиева, Манабаева. ҚР-да шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы. ҚазҰУ хабаршысы – 2006. №4, 58-63б. 

11. Журавлёва М.Р., Малый бизнес.- Высшая школа Казахстана – 2004. №4, с.314-318.
12. Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы кәсіпкерлер кеңесін құру туралы: Жарлық. Ресми газет 2005 -24 қыркүйек.   
13. Манақбай Т.   Кәсіпкерлік қаржылық қолдаумен дамиды  Егемен Қазақстан – 2006-06-02
14. Б. Абдуллаева  Шағын бизнестегі несиелік тәуекелді басқару    Қаржы-қаражат – 2007. №1, 16-21б
15. Мейірбеков Б.Қ.  Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау жолдары мен дамыту әдістері (Қазақстан Республикасының мысалында)  Алматы – 2004ж