Тұлға әлеуметтануы

 Индивид (жеке  адам)-тұқымқуалаушылық қасиеттердің жалпы генотипін тасымалдаушы, биоәлеуметтік тіршілік иесі. Адам дүниеге келгенде индивид болып туылады. Ол қоғамдық қатынастардың объектісі, әрі субъектісі.  Қатынастар ықпалын сезіну мен бірге қатысушы, әрі оны терең бойлаушы. З.Фрейд  ілімі бойынша, үнемі қоғам ішінде болып оның ықпалын сезінуші, әрі оған қарсы тұрушы биологиялық тұйық жан.  

 Тұлға-адамның қоғамдық санасы мен мінез-құлықты, адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибесін меңгеруде қалыптасқан адамның әлеуметтік-психологиялық мәні. Тұлға қоғамдық қатынасты обьектісі мен жемісі ғана емес, сонымен бірге іс-әрекет, қатынас, сана, өзіндік сананың белсенді субьектісі. Тұлға болып туылмайды, ол әлеуметтік, мәдени даму нәтижесінде туындайды. Тұлға мақсатқа талпынушы ғана емес, сонымен бірге өзін-өзі ұйымдастыратын жүйе. Оның зейіні мен іс-әрекетінің обьектісі: сыртқы орта мен  өзінің «Мендік» сезім болады. Осыған байланысты өзін -өзі реттеу, өзін-өзі ұстай білу, қабілеті мен қасиет көрсетеді. Тұлға болу дегеніміз-белсенді түрде өмірлік позицясы бар және ішкі қажеттілікке байланысты таңдау жасай білу, келген шешімінің зардабын бағалау және өзі қоғамның алдында жауап беру, үнемі өзін-өзі және өзгелерді құруға түрлі әдіс, тәсілдерді меңгеріп өз мінез құлқын реттеуші.

Тұлғалық  қасиеттер үш дәрежеде болады:

1. Әрбір адам ең алдымен  адамзат қауымының мүшесі ретінде  шыққан нәсілінен, ұлтынан, туысынан, туған жерінен тәуелсіз есті  адамның барлық өкілдеріне ортақ  жалпы қасиеттерді иелену. Олардың  қатарына: қуану, қайыру, болжамдық,  елді сүю, арамдық –зұлымдарға,  әділетсіздіктерге, әділеттікке  және т.б. көптеген рухани-психологиялық  қасиеттер жатды.

2. Әр адамның физикалық  ерекшеліктерінен жоғары жүйке  жүйесінің қызметінен туындайтын  және тек өз басына тән психологиялық  өзгешеліктер. Бұлар, оның мінез-құлықында,  сезім көрінісінде, темперментінде, қимыл мен жүріс тұрысында,  сөйлеу ерекшелігінде, сыртқы  әсерлерге қайтаратын жауаптарында, басқа адамдармен қарым-қатынсында  т.б. тіршілік әрекеттерінде байқалады.  Осы қайталанбайтын ерекшеліктерінің  арқасында әр адамның басқаларға  ұқсамайтын өзіндік қырлары туады.  Бұл қырларының негізгі физиологиялық  ерекшеліктерінде жатқанмен оған  әрине өмір сүру ортасының  да қатысы бар.

3. Адам белгілі  бір елде, рухани дәстүрде белгілі  дәрежеде жеткен материалдық  және рухани мәдениет жемістерін  сусындап өседі. Сол дәуірдің  тарихи ортаның жемісі осының  бәрі адамның жан-дүниесінде өзінің  ізін қалдырады.  

 Тұлғаны анықтайтындар  қатарыны: нені және қалай білетіндігі,  нені және оны қалай бағатыны, нені және оны қалай жандандырады, кіммен және қалай қатынас  жасайтыны, оның көркемдік қажеттілігі  жән оны қалай қанағаттандыратындығына  байланысты.

Ең негізгісі өзінің әрекетіне, шешіміне, тағдырына деген жауапкершілігіне сай өлшемі тұлғаны толық көрсетеді.

Даралық - түрлі тәжірибе, білім, пікір, сенім, мінез-құлық, темпераменттермен  көрініс береді. Даралық негізгі параметрлері: себеп, темперамент,  қабілет,  мінез.

Эмоциялық, белсенділік темпераменттің екінші функциясы. Белсенділік пен  өзін-өзі реттеу қабілетінің сипаттамасы. Даралықта-тұлға мен организм бірлікте қарастырылады.

Адам  мүмкіндіктері. Адамның 5 түрлі мүмкіндіктері бар. Олар: гнесологиялық, аксиологиялық, шығармашылық, комуникативті, Көркемдік мүмкіндіктер.

1.Гнесеологиялық (танымдық) мүмкіндік алынған мәліметің көлемі, сапасымен өлшенеді. Бұл мәліметтер сыртқы ортаға қатысты оның табиғи және әлеуметтік жағдайына және өзіндік танымына байланысты жинақталады.

2.Аксиологиялық  (құндылық) мүмкіндіктер- тұлғаның әлеуметтану процесінде болатын адамгершілік, саяси, діни, эстетикалық бағыттарға қатысты құндылықтар жүйесіндегі мақсатқа талпыну мен көзқарастарына байланысты туындайды. Бұлар психологиялық және идеологиялық жағдайлар бірлігінде болып, тұлғаның санасы мен өзіндік санасының эмоциональдық-еріктік, интелектуальдық механизмдерінің анықталуымен және өмірлік дүние танымының, көзқарасының, талпынушылығының ашылуымен болады.

3.Шағармашылық  мүмкіндіктер-өз бетінше анықталған білігі мен дағдысы, продуктивті және репрокуктивті, құру жасау немесе бұзудағы әрекеттік қабілетімен, оларды орындаудағы еңбек жемісімен көрінеді.

4.Коммуникативтті  мүмкіндіктер-басқа адамдармен байланысқа түсу формасы, өлшемімен белгіленеді. Тұлғааралық қарым-қатынас әлеуметтік рольдер жүйесінде көрініс береді.

5.Көркемдік мүмкіндіктер-көркемдік қажеттіліктің деңейі, мазмұны, үдемелі және оны қанағаттандыруымен белгіленеді. Тұлғаның көркемдік белсенділігі шығармашылықта, кәсіпте, өзіндік  іс-әрекеті мен өнер туындыларын пайдалануда ашыла түседі.

Тұлғаның шығармашылық ізденісі

Қазіргі кездегі өміріміздегі таң қанарлық есті шығарлық өзгерістердің  болуына адамның тұлғалы назарын  тыс қалады.Әлеуметтік проблеманы туындауы мен оны шешуге байланысты күнделікті түрлі жүйелер өрістету мен ұйымдастырлар  болып жатады, дегенмен барлық осы  проблема мен шешімдердің негізі адам тұлғасы екенін естен шығарып жатамыз.Әлеуметтік «тар» құбылыстың тереңуіне  байлай отырып, одан тәжірибелік олжа табуға қабілетті, бірақ адам тұлғалығы осы тордың ұялары арқылы жеңіс түсіп қалып отыр.Қоғам дамуы бір жағынан, оның жүгенсіз мүмкіндіктері екенші жағынн, оның үкіметінің орталықтандырылуы тұлға жауапкершілігінің төмендеуіне әкеледі.Соның нәтижесінде сенімсіздікпен қараушылық пайда болды.

ХХ ғасырдағы ғылыми және техникалық жетістіктер адамға жеңілдік әкелгенімен қоса бақытсыздықтыда  ала келді.

Мысалы, дүкен сатушысының  шынай кучсісімен гөрі шаттана тұрған кедей-шаруа жағдайы сізді таңдалдырады.Англияның  белгілі актері Рекс Харрисонды дүние  жүзінде ең мемлекет тұйық болып  көрінсе, ал ең кедей –қайыршы индияның халқы ашықта, мейрімділігіне таң  қалған.

Тұлғаның шығармашылық ізденісі

Өндірістік және техникалық революция арқылы ХХ ғасыр адам баласына көптеген пайда әкеледі, адам байыды, дегенмен адамның шығырмашылық сұранысын  қанатағаттандыра алмады десе болады.Адам өзінің энергетикалық, ойлағыштық және шығармашылық қабілетін дамытпаса, адам өмірінің мәні жоғалады, оның тұлғалық күш-мазмұндылық, айқындылық, мақсаттылық, мәнділігі жоғалады.

Тұлға күші дегеміз-бұл тағдырдың  құбылмалылығын жеңіп шығу қабілеті кей жағдайларда өзі пайдалы  үшін өзіне қатынасы біліктілігі

Қазіргі кезде адамның  шығармашылық қабілетін шындыққа айналдыру  үшін ресурстар мен технология жеткілікті Бізге тек ерік, қиям, мен мейірімділік керек.Адам өзінің дарындылығы қашан  туатынын, қалай туындайтынын білмейді.Әрбір  адам қоғам жақсы тұрмысы үшін өз үлесін қосады.

Әрбір адам осы өмірде белгілі  бір миссиясы бар.Көптеген шешілмей қалған проблемалар өзінің қабілеті мен потенциялдық мүмкіндіктерін анықтай  алмаушылық нәтижесімен туындайды.тек  кейбір санаулы адамдар ғана өзінің өзі белгілеп қойылған нәрселермен  айналысып және өз өмірінде соған  сүйенеді.

Бұл адамдар бақытты және тұлғалық шығармашылық күшке ие болған адамдар.

Тұлғаның  әлеуметтік-психологиялық құрылымы.   

 Тұлға құрылымын К.К.Платонов  төрт құрылымшадан тұратынын  белгіледі:   

1) Тұлға бағыты  мен қатынасындағы құрылымша: ниет, қызығушылық, бейімділік, идеялары, көзқарас,  дүниетанымы, сенімі, құштарлығы жатады.   

2) Тұлғаның жеке  әлеуметтік тәжірибесі. Оған адамның білімі, дағдысы, білігі мен әдеті жатады.    

3) Адамның психикалық  процестердегі жеке ерекшелігі – яғни, ес, қабылдау, түйсіну, ойлау, қабілеттерінің жеке көріністері.    

4) Құрылымшадағы  биологиялық негізділік – тұлғаның типологиялық,жас ерекшеліктік, жыныстық  өзгешеліктері енеді.    

 Платонов пікірінше,  құрылым құрылымшаларының өзіндік  үлес салмақтары бар. Биологиялық,психологиялық  процесс,әлеуметтік тәжірибе сияқты  үш құрылымша жалпы психологияға  топталған,тек бағыттылық қана  әлеуметтік психология үлесіне  қалған.

А.Н.Сухов, А.А. Деркач тұлғаның әлеуметтік-психологиялық құрылымына мыналарды, жатқызды:

• ментальдық, құнды-мәнділік өрісі, себептілік өрісі (бағыттылық, өмірлік мақсат, жоспар, өмірлік жол);
• когнитивтік сипат (әлем суреті); 
• «Мен сипаты» («Мен» тұжырымы», «Мен – образы», өзіне қатынасы, өзін бағалауы);
• тексеру локусы; 
• тұлғаның статусты-рольдік сипаты; 
• тұлғаның эмоциональді психикалық күйі мен әлеуметтік сезімі.

Осылардың кейбірін ғана қарастырайық.   

 «Мен» - бұл тіл мен ойлау негізінде қарым-қатынаста қалыптасумен болатын тұлғаның өзіндік санасы.  

 «Мен-образ» - біздің өзіміз туралы біліміміз, өзіміз туралы не ойлайтынымыз.   

 Өзіндік баға саналы  сипатында өзін-өзі сыйлау формасы  болады. Өзіндік баға шындыққа  сай болғанда «Мен-образ» өзін-өзі  бекіту мен өзіндік жетілуге  жақын болады. Имидж – бұл «Мен-сырты»: адамның өзін сыртқа көрсетуі, айналасындағыларға қандай әсер қалдыруы. 

 Тексеру локусын (латынша Lokus – орын) американ ғалымы Д.Роттер ұсынған. Мұны түсінудің екі типі бар. Олар:интернальді және экстремальді .Интернальді типтегі адам өз ісінің нәтижесі жеке сапалығы: жетік білушілік, мақсатқа талпынушылық, жеке қабілеттілікке байланыстылығына сенімд. Экстремальді типтегілер – жеңісі (сәтсіздігі) сыртқы күш көмегі немесе айналадағылардың қысымы деп есептейтіндер.  

 Тексеру локусы ерекше  жеке сипаттама болып табылады. Нәтижесінде адам әлеуметтік  проблемаларды дұрыс құбылыс  ретінде қарап, оған бейімделеді  немесе керісінше де болады. Әлеуметтену  мазмұнын бағалағанда, тұлғаның  нақты жағдайға бейімделуімен  емес, өркениет пен мәдениет, жалпы  адамзаттық образбен өмір сүру  сияқты әлемдік стандартпен қараған  жөн.

Тұлғаның  әлеуметтік психологиялық типологиясы.   

 Американ психологы  А.Маслоу өзінің «Мен» өзін  жүзеге асыру `(самоактуализация) жөнінде» деген еңбегінде адамның өзгелерге қатынасы жөнінде былай деп жазған: «Өзгеге өзіңе қарағандай қара, ал екінші өзін айналаны қалай қабылдаса, өзгені солай қабылдайды».  

 Американ ғалымы Э.Шостром А.Маслоудың бірінші типтегі адамын – актуализатор, екінші типті - манипулятор деп атайды. Осы екі типті зерттей отырып, актуализатор типін - әділ, ашық, қызығушылығы тұрақты, өзіне сенімді десе; манипулятор типі – адамдармен қатынас жасағанда барынша бетпердешіл екі жүзді, өзгелерге немқұрайлықпен қарайтын және т.б. деп есептейді.  

 Манипуляторларды салыстыра  отырып, олардың арасындағы айырмашылықтарды  өзіне және өзгелерге қатынасын,  негізгісі күнделікті өмірдегі  мінез көріністеріне байланыстыдеп  көрсетеді. Э.Шостром манипулятордың  сегіз түрін анықтайды:

1. Диктатор (мінезінде ашық күшті мәнерге тән);
2. Шүберек (таусылмайтын ойында беріліп ойнау сипаты тән);
3. калькулятор(салқын, үнемшілдік тән);
4. жабысқақ (қорғансыздықты имитациялау мен үнемі қорғанды қажет ету тән);
5. бұзақы (айналасындағыларды өз қызығушылығына қарай террорлау тән);
6. жақсы жігіт (өзін тақтада  деп ойнақтау тән);
7. сот (жазалау позициясымен объектіге қатынасын манипуляциясын демонстрациялау тән);
8. қорғаушы (өз мақсатына байланысты оларды қорғаушы рольін екі жүзділікте ойнау тән).

 

    Тұлғаны әлеуметтік-психологиялық  талдауда Юнганың типологиясы: экстровертті жәнеинтровертті түрлері ерекше маңызға ие. Бұл типтерді толықтыру мақстында психикалық төрт процесті: ойлау, эмоция, түйсік, интуиция қатысымен төрт түрі ішінара бөлді. Оларды: ойлағыштық, эмоциональдық, түйсінушілік, интуитивтік тип деп төртке бөлді.    

 Э.Шпрангер өмірлік құндылықтарына байланысты тұлғаның алты түрін:теориялық, экономикалық, эстетикалық, әлеуметтік, саяси, діни деп қарастырды.    

 Американ психологы Хорни адамның басқа адамдармен қарым-қатынасына қарай тұлғаның үш типін қарастырды:

1. Үйірсек тип;
2. Агрессивті тип;
3. Жатырқаушы тип.

 

 Үйірсек тип – сүйікті, сыйлы болу мен қамқорлықта болу үшін қарым-қатынасқа жоғарғы қажеттілікке ие және өзгелер бағасына «мені сүйер ме екен, маған қамқорлығы қандай болар екен?» деуші тип.                                 

 Агрессивті  тип - өзгелерге қатынасын мақсатқа жету құралы ретін құру тән. Мұндай адамдар үстем болуда қарсылықты қаламайды, өзге адамды «маған көмектесіп, пайдасы тиеді ме?» деген тұрғыдан ғана қарайды.      

Жатырқаушы тип – мұндай типтегі адамдар эмоциональді келеді. Олар топтық іс-әрекетке қатысқанды қаламайды, қарым-қатынасқа қауіппен, жамандықтан құтыла алмайсың деп өзгелермен қарым-қатынасын дистанцияда ұстауды қалайтындар. Егер біреумен кездесе қалса «мені жайыма қалдыра ма екен?» деген өзіне сұрақ қоятындар.     

Норакидзе адамның мінезі мен ішкі себептер сәйкестігіне қарай тұлғаны үш типке бөледі:

1. Гормониялық тұлға;
2. Конфликтілі,қайшылықты тұлға;
3. Импульсивті тұлға.

 

    Гормониялық  тұлға – мінезі мен ішкі мотивтері: ниет, моральдық принциптер, борыштық сезім, нақты мінездері арасында дау-дамайы жоқ, үйлесімді тұлға. Әлеуметті бағдарланған және адекватты.    

Конфликтілі, қайшылықты тұлға – мінезі мен себептер арасында қайшылығы бар, ниетіне іс-әрекеті, іс-әрекетіне ниеті үйлеспейтін адам.   

 Импульсивті  тұлға – тек өз ниетіне байланысты ғана әрекет ететін, егер ниеті болмаса, іштей әсер етуге лайықты. Мұндай адамдар екі жүзділікпен өзін боямалап, іскер, ымырашыл, дербес етіп көрсетуі де мүмкін. 

Әлеуметтенудің  әлеуметтік психологиялық аспектісі.  

    Әлеуметтік психологияда әлеуметтенудің қысаң және кең түсіндіру тұрғылары қалыптасқан. Б.Д.Парыгин пікірінше,әлеуметтенуді қысаң түрде түсіну – бұл әлеуметтік ортаға ену,онда бейімделу; әлеуметтенуді кең түрде түсіну – филогенез,тарихи процесс.