Вобраз цмока ў міфалагічных уяўленнях

     «Пра агульнага цмока беларусцы мала ведаюць: здаецца, гэта, паводле іх уяўлення, проста д'ябал. Агульны цмок мае ў сваей уладзе і распараджэнні ўсіх іншых цмокаў. Усе астатнія цмокі павінны даваць справаздачу цмоку агульнаму.

     Лічыцца, што  у кожнага сямейніка ёсць дамавік-цмок (але, як відаць, гэта ўжо не  д'ябал), так як у беларускай  міфалогіі ён з’яўляецца заступнікам  сям’і. Сямейныя пары, якія жывуць  у згодзе і каханні, заўсёды  могуць разлічваць на яго падтрымку. Цмок пасяляецца ў доме абранага  ім сямейніка і, пакуль з ім  у добрых адносінах, не адыходзіць  ад яго да другога сямейніка» [11, с. 262]. Дамавік-цмок носіць свайму сямейніку грошы, робіць яго нівы плоднымі, а кароў – дойнымі; наогул ён глядзіць за ўсёй яго гаспадаркаю. Зразумела, усё гэта робіцца патаемна, незаўважна ад сямейніка; зрэшты, кожны сямейнік ведае свайго цмока-дамавіка, але не больш як свайго, таму адзін сямейнік не ведае цмока-дамавіка другога сямейніка, нават які жыве побач з ім. За такія заслугі цмока-дамавіка сямейнік, са свайго боку, павінен кожны дзень гатаваць для яго яечню, і рабіць яе заўсёды на патэльні на страсе дома. Сцвярджаючы гэтую думку З.М. Гурыновіч піша: «Жыве Змей у клеці, нікому не паказваецца. Туды яму гаспадар ці гаспадыня штодзённа носяць свежую яешню. Але яе чамусьці нельга саліць: нічым так не ўгнявіш Змея, як пасаліўшы яму яешню. За гэта ён спальвае ўсё гаспадарова дабро і сам адлятае. Наогул, ён, раззлаваўшыся, помсціць пажарам» [8, с. 165]. «Кажуць, што калі адзін сямейнік не прыгатаваў для свайго цмока-дамавіка яечні, то цмок-дамавік у тую ж ноч спаліў увесь яго дом і перайшоў да іншага сямейніка» [11, с. 59]. Але гэты звычай не распаўсюджаны не па ўсёй Беларусі; часцей сустракаецца наступны: «Кожны сямейнік, са свайго боку, абавязаны ў пэўныя дні года пячы яечню для свайго цмока-дамавіка і, прыкрыўшы яе частым рэшатам, ставіць на гумніцы (месцы пры гумне)» [10, с. 278]. Карае цмок і тых, дзе хто-небудзь з сям’і бадзяецца, не выконвае абавязкі ці парушае клятву.

     Лесавы цмок (лесавік) – непрымірымы вораг дамавіка, і таму ён усё робіць назло яму. Ён морыць у гаспадароў скаціну, робіць нівы іх неўраджайнымі, ноччу высмоктвае малако ў кароў і выкрадае дачок. Гэты цмок-лесавік нярэдка з’ядае яечні, прыгатаваныя для цмокаў-дамавікоў. «Забаўны выпадак у гэтых адносінах расказваюць беларусцы, нібыта аднойчы цмок-лесавік дачасна паспеў скончыць даручэнні цмока агульнага і прыляцеў да аднаго сямейніка з'есці яечню, прыгатаваную для цмока-дамавіка. У гэты час прыляцеў і цмок-дамавік. Адбылася бойка, і на шум, узняты імі, збегліся жыхары ўсёй вёскі. Але цмокі, кажуць, засароміліся і паляцелі. Пасля гэтай бойкі на гумніцы засталося шмат крыві і некалькі шматкоў мяса...» [10, с. 55]. Наогул пра цмокаў у Беларусі захавалася шмат паданняў, і ўсе яны адно больш забаўнае і адмысловае за другое.

     Людзі з  гістарычнай Літвы, трохкутніка  паміж Мінскам, Навагрудкам і  Лідаю, ўяўляюць цмока нават з  ружовым жывотом. Яшчэ лічаць, што  ён мае даўгі хвост, не такі  ўжо і рухавы, затое ў яго  па ўсёй спіне і па хвасце  раскіданыя шыпы. «А яшчэ пра  гэтага Цмока гавораць, што ён  крыху дурнаваты, часта людзі бачаць яго нападпітку. Не тое, што ён галюцынацыя, проста гэты беларускі цмок апекуецца такімі вось выпівохамі, але не алкаголікамі, а дасціпнымі мужыкамі кшталту Гервасія Вылівахі. Крылы ж і кіпцюры ў Літоўскага цмока маленькія, а лапы спрытныя: ён бяжыць – а з-пад іх ва ўсе бакі іскрынкі ляцяць» [9, с. 6].

     На Палессі  ж і побач з ім Цмока апісваюць  больш антрапаморфным – падобным  да чалавека. У Пінску людзі  гавораць, што беларускі Цмок  здольны нават хадзіць на задніх  лапах. З усіх беларускіх цмокаў  у яго самыя вялікія крылы, і ён выдатны лятун. Добра бачыць  ў цемры, бо ў вачах яго заўседы  скачуць гарэзлівыя хітрыкі-агеньчыкі. Жартаўнік. «Калі раптам сустрэнеце  – пужацца яго не трэба. Ен  прыйдзе на дапамогу, калі хто  трапіць ў складаную сітуацыю. Добрага чалавека ён не кране, але і пакрыўдзіць сябе не  дамо. Усе ж такі вольны цмок. А ліхім людзям можа ад яго  і па арэхі дастацца» [9, с. 6]. Лічыцца, што ён нібы асабліва спрыяе заблукалым падарожным. Кажуць, узімку ён можа сагрэць чалавека ці каня сваім подыхам, але ніколі не апячэ, ну хіба што бровы ледзь-ледзь.

     Існуе меркаванне, што існуюць і такія цмокі, якія адзін раз на год выходзяць  у Вырай. Напачатку восені Гаспадар-цмок  вядзе сваіх падданых у змяіны  Вырай. Ідуць цмокі ў Вырай  не асобна адзін ад аднаго, а ўсе разам. Сам Гаспадар-цмок  ідзе наперадзе, а за ім у  незлічонай колькасці яго падданыя. Ён большы за ўсіх іх, луска  ў яго адлівае срэбрам і  золатам, а на галаве — маленькія  залатыя рожкі.

      Сустрэць  цмокаў у час такога іх пераходу  вельмі цяжка, бо яны выбіраюць  непраходныя для чалавека мясціны. А калі ўдасца сустрэць Вырай  цмокаў, трэба разаслаць перад  Гаспадаром цмокаў абрус, пакласці  туды хлеб-соль і пакланіцца  яму да зямлі, тады ён, на знак  падзякі скіне з галавы залатыя  рожкі. Вераць, што хто мае такія  рожкі, той надзелены надзвычайнай  мудрасцю і праніклівасцю: можа  ўгадваць чужыя думкі, знаходзіць  выйсце з самага цяжкага становішча. На ўладальніка рожкаў цмока  не дзейнічае ніякі яд. Калі  ўзяць гэтыя рожкі ў забітага  ці іншым шляхам злоўленага  цмока, то яны не будуць мець  ніякай сілы. «Акрамя таго, рожкі здольныя тварыць: адзін— добро, а другі — блага. Каб вызначыць, які ражок добры, а які благі, трэба закапаць іх пад два аднолькавыя дрэвы. Праз ноч адно дрэва стане прыгажэйшым, а другое засохне. Калі падкласці пад вугал дома добры ражок, то ў доме пачнецца няспынная чарада ўдач, ад благога ражка — наадварот» [27, с. 142]. Рожкі ў руках у чалавека, які здабыў іх, захоўваюць сваю сілу на ўсё далейшае жыццё і трацяць гэтую сілу пасля смерці ўладальніка. Пры гэтым трэба заўважыць, што рожкі захоўваюць і выяўляюць сваю сілу толькі ў руках таго чалавека, які сам непасрэдна іх здабыў.

      Варта сказаць, што ў міфалогіі вызначаны не толькі памеры, нораў цмока, але і спосабы яго вывядзення ў хатніх умовах. Робяць гэта так: калі чорны певень пражыве сем гадоў, то пад канец сёмага года знясе асаблівае з выгляду яйка, якое па форме нібыта ракавіна звычайнага смаўжа. Гэтае яйка трэба насіць пад пахаю тры гады. Тады вылупіцца з яго маленькае змеяня. Яго трэба пеставаць, трымаць у цяпле, карміць яешняй і нічым не раздражняць. Тады ён будзе служыць больш верна, чым сябра. Стаўшы дарослым, цмок пачне лятаць і прыносіць снапы з чужых палёў у гумно, золата з невядомых скарбаў. Увечары яго можна часам бачыць на небе. Як ляціць вогненны, чырвоны — золата нясе, як цёмны, чорны — збожжа, снапы. Убачыўшы, што цмок пераносіць скарбы, з яго не трэба смяяцца, бо ён спаліць насмешніка з хатнім скарбам. Хто прагне авалодаць дабром, якое нясе цмок, павінен тры разы сказаць: «чур-чур-чур» і разаслаць белую хусту на зямлі ўсё дабро ссыплецца на хусту. Цікава адзначыцць, «што ўжо ў старажытнасці людзі ўмелі адрозніваць метэоры ад каметаў. Вялікі метэор (па-навуковаму – балід) яны лічылі цмокам, які нясе золата. Калі бачылі маленькі метэор («зорачка, якая паляцела»), то казалі, што гэта душа чалавека паляцела долу (чалавек памёр). А камету называлі «мятлой» [20, с. 6].

     У шматлікіх  вёсках на Беларусі, калі ідзе  размова пра цмока, амаль заўсёды  ўзгадваецца Змееў камень. Па  паданнях, гэта, валуны, звычайна агромністых  памераў, якія засталіся на тых  месцах, дзе калісці жылі цмокі. Часцей за ўсё знаходзіліся  на ўзгорках ля якой-небудзь  дарогі, дзе хадзілі шмат людзей.  Людзі расказваюць пра гэта  так: «Недалёка ад вёскі быў  узгорак ля дарогі, на ім ляжаў  вялізны Змееў камень. Раз улетку  ў ціхую пагодлівую ноч ляцеў  вогненны Цмок з поўначы на  поўдзень. Раптам адчынілася Неба, светласць вялікая разлілася. Людзі, молячыся, валяцца на зямлю, а  Змей, выцяты нябеснымі косамі, валіцца  на ўзгорак і пераварочваецца  ў камень. Золата і срэбра, што  ён нёс з сабою, там жа на  месцы самі закапаліся ў зямлю. З таго часу пачалі з'яўляцца на розных месцах узгорка розныя постаці. Адны бачылі плачку на камені, якая выцірала сабе слёзы насоўкай, што палала агнём. Другія – позна ідучы дарогай, – бачылі карлаў чорных і тоўстых, як бочка. Іншым з'яўляліся чорныя казлы, якія з зямлі скакалі на камень, а з каменя на зямлю, і шмат іншых дзівосаў. Кажуць яшчэ, што калі хто асмеліцца ля Змеевага каменя начаваць, то здабудзе гэтыя скарбы» [27, с. 49].

     Такім чынам, вобраз змея-цмока ў беларускай  міфалогіі распрацаваны не горш, чым у іншых міфалогіях свету. Усебакова паказаны варыянты  яго знешняга выгляду, характару, паводзін, роду заняткаў. На ўсёй  тэрэторыі Беларусі ведалі, шанавалі, паважалі гэту міфічную істоту. У кожнага цмока ёсць свае  адрозненні ў знешнем выглядзе, характары, поводзінах, але ёсць  і агульныя рысы, такія як  справядлівасць, чысціня, шляхетнасць, своеасаблівая  фанабэрыстасць, прага дапамагаць добрым людзям. На нашу думку ў гэтых агульных рысах, якімі надзелены цмок, адлюстроўваецца менталітэт беларускага народа, што пазней так сама будзе бачна ў беларускіх паданнях, казках, літаратуры.

РАЗДЗЕЛ 3.

 ІНТЭТПРЫТАЦЫЯ  ВОБРАЗА ЦМОКА Ў БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

                                                                           «Дзеля чаго існуе цмок,

                                                                             Які ў балоце мок да мок?

                                                                             Для рыцара існуе цмок,

                                                                             Каб той прыйшоў і перамог» [6, с. 133].

     З пачатку  ХІХ ст. развіваецца новая беларуская  літаратура, якая парывае  з багаслоўскай  традыцыяй і насуперак ёй актыўна  звяртаецца да міфалогіі, прычым  не столькі да антычна-класічных  яе формаў, звязаных у  асноўным з травесціяй, колькі да элементаў так званай ніжэйшай міфалогіі, або народнай дэманалогіі. Пры гэтым у значнай ступені губляецца паэтычная  фігуратыўнасць  і  эмацыянальнасць,  характэрная  для  творчасці  Кірылы  Тураўскага  і Сімяона  Полацкага –  найбольш  значных  пісьменнікаў  эпохі  Сярэднявечча,  пачынаюць  пераважаць нейтральна-апісальныя элементы, але колькасць асвоеных міфалагічных матываў  і вобразаў значна павялічваецца.

     Міфалагізм  асабліва  характэрны для фальклорнага  напрамкаў  у рамантызме. «У некаторых  славянскіх краінах існавала  літаратура, поўнасцю заснаваная  на фальклоры, у які арганічна  ўваходзілі міфалагічныя персанажы. Пісьменнікі  гэтых напрамкаў (браты  Шлегелі, Ф. Гельдерлін, Наваліс,  Л. Цік,  Д. Блейк,  С. Колрыдж,  браты  Грым,  В. Скот,  Г.Гейнэ,  А. Міцкевіч,  Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, Т. Шаўчэнка, Ш. Пецёфі, М.Кальцоў  і  інш.) прыроду  ставілі вышэй за культуру (у  духу іх  куміра  Ж.-Ж. Русо),  а  фальклор  разглядалі  як  частку  прыроды,  як  увасабленне  натуральнага мастацтва  у  супрацьлегласць  прафесійнаму,  залішне  ўмоўнаму,  мастацтву  адукаваных  класаў» [28, с. 203]. У фальклоры рамантыкі найбольш цанілі выяўленне зліцця жыцця чалавека з жыццём прыроды.

     Міфалагічнае  і мастацкае мысленне ў шмат  якіх момантах блізкія. Літаратура  падобна на міф амаль ва  ўсіх сваіх параметрах, вызначальных  характарыстыках (вобразнасць; сюжэтнасць; паходжанне тропаў ад міфалагем, розных міфалагічных элементаў; ідэалізацыя героя; роля фантазіі; агульныя законы мадэлявання  рэальнасц і пад.) Міфалагічны  тып светапогляду  – надзвычай  важны ў гісторыі культуры.  Ён жа – аснова ўвогуле чалавечага  мыслення. Міфалагізацыя рэчаіснасці  – з’ява, характэрная не толькі  для перыяду Архаікі, Антычнасці, Сярэднявечча, але і для сучаснай  эпохі, прычым не ў меншай ступені.

     Безумоўна, міф  у  кнізе – аўтарскі прыём, сродак паэтыкі, але ў  той жа  час нельга не  заўважыць па  тэксту, саму  міфалогію  насельніцтва  можна  разглядаць  як  народнае  ўсведамленне  прыроды  і душы, выяўленае ў пэўных вобразах.

    Фальклор  і  літаратура  маюць  шмат  агульнага.  Іх  яднае  моўная прыгажосць,  імкненне  да  дасціпнага  слова,  да  празрыстасці  стылю. У  творах  шматлікіх  пісьменнікаў  заўважаюцца  фальклорна-міфалагічныя  матывы. Аўтары  чэрпаюць з фальклору тэмы, сюжэты, вобразы, матывы  і  ідэалы. «Пра  значэнне  міфалагічных  і  фальклорных  пачаткаў  у  літаратуры  можа  сведчыць той  бясспрэчны  факт,  што  прынцып  яе  народнасці  складваўся  на  аснове калектыўных формаў творчага мыслення» [25, с. 14].

     Такім чыным, мы падышлі да таго, што аснова  апавяданняў – фальклор:  аўтары  чэрпаюць  з  народных  уяўленняў  незвычайныя  вобразы,  матывы,  сюжэты. У апавяданні прысутнічаюць шмат вобразаў і матываў, якія сведчаць пра сувязь  твора  з  народнымі  павер’ямі. Напрыклад,  пра беларускага цмока з вялікаю ступеняй верагоднасьці, упэўненасьці ў яго існаванне пісалі ў XIV стагодздзі ў сваім славутым дыярыюшы Хвёдар Еўлашэўскі, у XVII стагодздзі ў вершы «Змей» Сімяон Полацкі, у XIX стагодздзі Ян Баршчэўскі, Уладзімір Караткевіч. На пачатку XX стагодздзя да гэтага вобразу звярталіся Вацлаў Ластоўскі ў апавяданні «Цмок» і малавядомы нашаніўскі аўтар, якога звалі Гвозд. Яны дэталізавалі фальклорны абагульнены вобраз.

    У творы «Цмок»  В.Ластоўскага гэта вобраз страшнага цмока, які прыносіць скарбы  і можа  знішчыць усю маёмасць у выпадку непаслушэнства. Зыходзячы са зместу апавядання, каб вырасціць цмока, неабходна насіць яйка, знесенае  чорным  пеўнем,  пад  леваю  пахаю. Невыпадкова  ў  народзе  існуе  звычай – плюнуць праз левае плячо тры разы. Лічыцца, што якраз злева можа  знаходзіцца д’ябал, які хоча спакусіць у любы момант. Вось якія намгані выкарыстоўваў вясковец у творы Ластоўскага: «На гэта трэба мець найперш чорнага пеўня. …  Шэсць гадоў быў, падла, певень як певень, а на сёмы кактаць курыцай пачаў, але нічога… Яечка такое, маленькае, як галубінае знёс. … Знаў я, што тры гады яго трэба пад пахай насіць і каб ніхто не паглядзеў. … Але ж як ухавацца ад бабы?!» [17, с. 56].

     Наступны аўтар, які актыўна выкарыстоуваў міфалагічныя  матывы ў свёй творчасці, гэта  польскі  рамантык  паходжаннем  з  Беларусі – Ян  Баршчэўскі.  Яго  твор «Шляхціц  Завальня, або Беларусь у фантастычных  апавяданнях», можна меркаваць, ствараўся  пад прыкметным уздзеяннем  Э.Т.А. Гофмана,  М. Гогаля,  украінскага  пісьменніка  А. Сомава. У кнізе  Я. Баршчэўскага сюжэт  і  кампазіцыя  аб’яднаны  вобразамі  самога  Шляхціца  і  яго  сядзібы,  дзе  падарожнікі  і  знаёмыя гаспадара  расказваюць свае, часта неверагодныя па змесце,  гісторыі – а вось у  іх ужо ў кожнай свае героі (са сваімі, у сваю чаргу, аповедамі), свая прастора, свой час – мінулае, сучаснасць, будучыня. Як  і  іншыя  еўрапейскія  рамантыкі,  Баршчэўскі  перамяжае  фантастыку  з  каларытнымі  рэальна-бытавымі малюнкамі. Характэрнае  для  народа  міфапаэтычнае  ўспрыняцце рэчаіснасці  злучаецца  ў  Баршчэўскага  са  свядома  асабістай,  менавіта  мастакоўскай  пазіцыяй. У  аснову апавяданняў  закладзены  фальклорна-міфалагічныя  вобразы. У плане-слоўніку міфалагічных вобразаў, які прапаноўвае  А. Палазюк  для вучняў,  складзеным па гэтым апавяданні,  дзе  кожнаму сімвалу прапануецца адпаведнае тлумачэнне, цмок ахарактарызаваны так: «Цмок  –  служка чалавека, які звязаны з нячыстай сілай» [23, с. 176]. «Жыві з ім у дружбе, калі хочаш быць багаты, бо калі ўгнявіш, дык ёнможа спаліць табе хату і ўсё тваё майно» [14, с. 23].