Дзіцячая субкультура, як культурная разнастайнасць

3.1 Гульня.

Гульня мае вялікае значэнне ў жыццi дзіцяці. У дзяцей дашкольнага і малодшага школьнага ўзросту гульні з’яўляюцца вядучым тыпам дзейнасці, у якой складаецца і ўдасканальваецца кіраванне паводзінамі. У падлеткавым узросце характар гульняў істотна адрозніваецца ад гульняў больш ранняга ўзросту.

Так напрыклад, У.Кудраўцаў у сваiх працах падкрэслівае, што гульня — гэта своеасаблівы спосаб пераадолення разрыву паміж дарослымі і дзецьмі. У гульні дзеці засвойваюць агульныя сэнсы і матывы дзейнасці чалавека, прайграваюць сацыяльныя адносіны, якія складваюцца ў свеце дарослых. Праз гульню дзеці ўключаюцца ў жыццё дарослых, задавальняючы свае патрэбы ў датычнасці да гэтага жыцця [10, с. 65].

В.Абраменкава адзначае, што “традыцыйная гульня — гэта не проста прайграванне дзіцячай супольнасцю гістарычна склаўшыхся адносін дарослых, а пераасэнсаванне імi гэтых адносін і вызначэнне свайго самабытнага месца ў свеце”[2].

У гульнях дзіця  мае вялікую магчымасць актыўна  дзейнічаць, спазнаючы навакольны свет, асвойваць адносіны паміж людзьмі, мадэляваць іх, удасканальваць свае паводзіны і вучыцца кіраваць імi. Важнае значэнне тут набываюць групавыя гульні, якія носяць асаблівы інтэрактыўны характар і мяркуюць строгія правілы, змену пазіцыі ў гульнявым працэсе, пастаноўку сябе на месца іншага. Да такіх гульняў можна аднесці такія традыцыйныя гульні, як “Хованкі”, “Казакі-разбойнікі”, “Лапта” і іншыя [1].

Многія народныя гульні звязаныя з каляндарнымі святамі. Яны прайграваюць дарослае жыццё: жніво, пасеў, паляванне. У гэтых гульнях дзіця знаёміцца з нялёгкай сялянскай працай, вучыцца шанаваць і паважаць яе.

Колькасць гульняў, якія адлюстроўваюць працу людзей, вялікая. Гэта “Рэдзька”, “Гарох”, “Хмель” і іншыя. Усе яны не толькі паказваюць усю разнастайнасць працы, але і вучаць шанаваць яе, выказваць сваё стаўленне да таго, што адбываецца.

Жанр лічылкі, характэрны для дзіцячай субкультуры, з’яўляецца ўнікальным. Ён не мае аналагаў ў дарослым фальклоры і ўяўляе сабой разам з жараб’ёўкай своеасаблівую падрыхтоўку да гульні. Гэта неабходны атрыбут гульні і культурна прадстаўленая рэалізацыя размеркавання роляў:

“Выйшаў месяц з туману,

Выняў ножык  з кішэні.

Буду рэзаць, буду біць – 

Усё роўна табе вадзіць!”

Лічылка дапамагае  ліквідаваць непажаданыя канфлікты  ў дзіцячым асяроддзі з нагоды гульні, ўзбагачае традыцыйныя тэксты.

Цвялілкі высмейваюць дзіцячыя недахопы і правіны: глупства, хвальба, прагнасць, плаксівасць:

“Скнара-ялавічына, салёны агурок, на падлозе валяецца, ніхто яго не есць!”

В.Абраменкава адзначае, што акрамя названых формаў фальклору ў дзіцячай субкультуры існуюць так званыя “нізавыя” формы вусных фальклорных тэкстаў. Да іх можна аднесці разнастайныя розыгрышы і паддзёўкі аднагодкаў і дарослых, пародыі, дзіцячыя непрыстойныя і садысцкія вершыкі, у якіх камічнае, вясёлае набывае псіхалагічны сэнс парушэння забарон дарослых:

“Дзеці ў склепе гулялі ў гестапа. Па-зверску закатаваны сантэхнік Патапаў”.

Любоў дзіцяці  да ўсялякіх цвялілак, смехавых сітуацый адначасова і разбурае, і зацвярджае парадак навакольнага свету, правяраючы тым самым яго на трываласць. Смеховая актыўнасць дзяцей – гэта пацверджэнне іх уласнага існавання праз выварочвання сябе і навакольных “навыварат”.

Як адзначае В.Абраменкава, дзеці з пачуццём гумару ў дзіцячай субкультуры арганічна ўпісваюцца ў ўяўленні аб смеховым свеце як свеце парушэння прыстойнасцяў і нормаў паводзін, звяржэння аўтарытэтаў і перагортвання звыклых паняццяў. Яны могуць убачыць смешнае ў сур’ёзным, прадставіць сітуацыю ў самым нечаканым выглядзе, выклікаючы павышаную цікавасць навакольных да сябе. Жартаўнікі, выкарыстоўваючы для сваіх эксперыментаў вялых, баязлівых або бязладныя дзяцей, цешацца з іх, прымушаюць іх рухацца. Абараняцца.

Такiм чынам, праз гульню дзеці добра засвойваюць маральныя і рэлігійныя патрабаванні: яны могуць паставіць сябе на месца іншага, пры гэтым засвойваць нормы паводзін, таксама гульні суправаджаюцца эмоцыямі, што спрыяе лепшаму разуменню, успрыманню і прыняццю норм паводзін.

3.2 Дзіцячы фальклор.

Дзіцячы фальклор з’яўляецца найважнейшай праявай дзіцячай субкультуры. Дзіцячы фальклор — гэта “сацыяльная памяць” дзіцячай групы, мова дзіцячай субкультуры, якая выхоўвае дзіця не менш, чым яго дарослыя настаўнікі [17, с.78]. Па вызначэнні М.В.Асорынай дзіцячы фальклор — гэта “адна з форм калектыўнай творчасці дзяцей, які рэалізуецца і замацоўваецца ў сістэме ўстойлівых вусных тэкстаў, якія перадаюцца непасрэдна з пакалення ў пакаленне дзяцей і якія маюць важнае значэнне ў рэгуляванні іх гульнявой і камунікатыўнай дзейнасці” [15, с. 168].

У аснове дзіцячага  фальклору ляжаць творы, аўтарамі якіх з’яўляюцца дарослыя. Гэтыя творы, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне, выкарыстоўваюцца для зносін з дзецьмі. Дзіцячы фальклор дэманстратыўна супрацьстаіць залішне правільнаму свету дарослых.  Дарослыя аказваюцца ў дзіцячых песеньках, анекдотах, пародыях на “страшныя гісторыі” невукамі, прасцякамі, недарэкамi, не здольнымі зразумець самыя простыя рэчы і паступаюць, як малыя дзеці. У іх лік уваходзяць разнастайныя калыханкі, песні, лічылкі, пястушкі, прыгаворкі, казкі, загадкі, гульні і г.д., якія максімальна адаптаваны да ўспрымання дзецьмі [21, с.388].

Як правіла, гэтыя творы не транслююцца ў  дзіцячым асяроддзі ў чыстым выглядзе, і самі дзеці не звяртаюцца да іх спантанна. Але ўсё ж яны становяцца здабыткам дзіцячай субкультуры, губляючы пры гэтым свае функцыі і набываючы  новыя, так як дзеці ўсяляк відазмяняюць іх, насычаюць нетрывіяльнай інфармацыяй. Таму творы дзіцячага фальклору ў розных мадыфікацыях могуць перадавацца з пакалення ў пакаленне ў вуснай форме.

Дзіцячы фальклор можа паказаць дзве узаемасупярэчлiвыя характарыстыкі дзіцячай субкультуры. Утрымліваючы ў сабе тэксты, гульні, рытуалы, “узрост” якіх вылічваецца дзесяцігоддзямі і стагоддзямі, дзіцячая субкультура з’яўляецца дастаткова кансерватыўнай. Разам з тым яна і даволі дынамічная за кошт таго, што ні адзін твор у ёй не мае толькі аднаго варыянту. Звычайна можна знайсці некалькі варыянтаў аднаго і таго ж фальклорнага твора [20, с. 109].

Дзеці маюць  магчымасць надзяляць творы фальклору  новымі сэнсамі, што развівае іх уяўленне, далучае да працэсаў культурнай творчасці. У гэтым праглядаецца дэмакратызм дзіцячай субкультуры, якая адкрыта да змены і развіцця. Яна запрашае любое дзіця стаць сваім аўтарам. Варта адзначыць, што варыятыўнасць уласціва практычна ўсім кампанентам дзіцячай субкультуры [21, с. 125].

Калыханкі, песні, пацешкі і прыгаворкі дапамагаюць дзіцяці пазнаёміцца з найпростай мадэллю навакольнага свету, раскрываюць прынцыпы сямейнага жыццеўладкавання, фармуюць аснову даверу да блізкіх і свету ў цэлым. Хата ў творах дзіцячага фальклору паўстае як абарона ад небяспечнага знешняга свету, куды пакуль яшчэ «хадзіць не трэба». У дзіцяці месца ў хаце — самае добрае і прыгожае, а мама самая клапатлівая і лепшая. Сям’я становіцца сімвалам абароны і надзейнасці [20, с. 120].

У дзіцячым фальклоры  знаходзяць сваё адлюстраванне і страшныя фантазіі, у вуснай форме перадаюцца ад пакалення да пакалення дзяцей. Даследчыкамі адзначана, што для індывідуальных страшных дзіцячых фантазій характэрны матыў вынасу дзіцяці з прасторы хаты ў іншы свет. Гэты матыў знайшоў сваё адлюстраванне ў тэкстах калектыўнага дзіцячага фальклору (сюжэт аб сыходзе дзіцяці ўнутр карціны, вісіць на сцяне). Таксама ён сустракаецца і ў літаратуры для дзяцей, напрыклад, “Аліса ў за-люстэрку”[21, с. 389].

3.3 Філасафаванне.

Субкультурныя формы часам адыгрываюць немалаважную ролю пры авалоданні дзіцьмі агульначалавечых каштоўнасцей. Такімi формамi з’яўляюцца стыхійныя дзіцячыя праблематызацыі. Часцей за ўcё яны выяўляюцца ў форме пытанняў на тэмы ператварэння звычайнага ў незвычайнае, мяркуюць выхад за рамкі звычайных прычынна-следчых сувязей. Пытанні служаць сродкам пашырэння дзіцячай свядомасці, арыентуюць як дзяцей, так і дарослых на дынамічныя зносіны і творчае супрацоўніцтва, ствараюць такую сітуацыю, у якой неабходны творчы пошук, сумесны для дарослага і дзіцяці. Гэтыя з’явы даследчыкі называюць “дзіцячым філасафаваннем”, якое ўтварае асаблівы складнік субкультуры дзяцінства [20, с. 367].

“Філасафаваннем” могуць быць разважанні дзяцей аб прыродзе, жыцці, космасе, добрым і злым, душы, думках і многае іншае. Яны носяць пераважна ўскосны характар, але ўсё ж закранаюць пытанні чалавечага быцця. “Філасофскія тэмы” дзяцей шмат у чым ствараюць тую самабытную карціну свету, якая нараджаецца ў іх свядомасці. Звычайна гэта карціна аб’ядноўвае ў сабе ўсё неабходнае і выпадковае, агульнае і прыватнае, рэальнае і выдуманае. Яна не столькі парадкуе рэчаіснасць, колькі задае пытанні, руйнуючы відавочнае. Гэта і з’яўляецца пачаткам чалавечага пазнання, якое мае творчую прыроду. Субкультурны феномен пазнання дапамагае дзіцяці больш глыбока далучыцца да творчага вопыту людзей [19, с. 50].

Дзіцячае словаўтварэнне займае значнае месца ўнутры дзіцячай субкультуры. Яно з’яўляецца своеасаблівым выклікам свядомасці дарослых, абмежаванаму гатовым грамадскім вопытам. У спробах словаўтварэння дзіця спрабуе вылучыць сваю ўнікальную гаворку з прамовы дарослых, разам з тым падахвочваючы дарослых да зносін. Словаўтварэнне з’яўляецца сродкам адасаблення дзіцяці, яго заклікам да творчага яднання з дарослым.

Займаючыся словаўтварэннем, дзеці робяць слова больш жывым і прадметным, гнуткім і пластычным, якое ўбірае ў сябе ўсе магчымыя адценні яго значэння. Дзеці вызваляюць сілу, згорнутую ў лінгвістычных і граматычных нормах мовы. Можна сказаць, што яны дораць мове жыццё ў культуры, не дазваляючы ёй амерцвець[16, с. 7].

Як адзначае У.Кудраўцаў, субкультура дзяцінства неэлiтарна, а “масавідна”, яе вопытам у той ці іншай ступені авалодвае кожны чалавек. Менавіта гэтая асаблівасць забяспечвае вялізныя магчымасці мовы, якія не абмяжоўваюцца прафесійнымі літаратурнымі тэкстамі. У словатворчасці дзеці несвядома раскрываюць рэзервовы патэнцыял роднай мовы, схаваны для большасці дарослых: “кусарык”, “мазелін”, “макрэс”. [10, с. 67].

Пярэкруты з’яўляюцца характэрнай сферай з’яў дзіцячай субкультуры. “Пярэкруты — гэта асаблівыя славесныя творы, дзе навыварат выварочваецца падказвае здаровым сэнсам звычайнае становішча рэчаў, праблематызуюцца паўсядзённыя агульнапрынятыя прадстаўленні аб навакольным”. Свае вытокі яны чэрпаюць з народнай смеховай культуры і малых фальклорных жанраў, разлічаных на дзяцей:

“Ехала вёска міма мужыка”,

“Бачыць, з-пад сабакі брэшуць вароты”,

У розных культурах  такое “перагортванне” лічылася сродкам пашырэння творчых здольнасцяў дзяцей і дарослых. Яго момант заўсёды меў сэнс у навуцы, вынаходніцтве, мастацтве. У дашкольным узросце «пярэкруты» маюць асаблівы сэнс. Дзіцяці, каб ўспрыняць свет такім, які ён ёсць, спачатку павінен убачыць яго перавернутым. Гэта звязана з асаблівасцю гледжання нованароджаных. І толькі паступова карціна выпраўляецца. Тое ж самае даследчыкі адносяць і да разумоваму і духоўнаму зроку дзіцяці, чым тлумачаць супярэчлівасць і парадаксальнасць дзіцячай карціны свету, у якой усё заўсёды змяняецца месцамі, надзяляецца нязвыклымі уласцівасцмі і магчымасцямі.

Адным з важных кампанентаў дзіцячай субкультуры з’яўляецца наяўнасць уласнай мовы зносін паміж дзецьмі, якая адрозніваецца асаблівым сінтаксічным і лексічным ладам, вобразнасцю. У працэсе зносін дзеці прыдумляюць «таемныя мовы», якія не даступны разуменню дарослых або іншых дзяцей, не ўведзеных ў гэтую справу. Напрыклад, да кожнага слова дзеці могуць дадаваць якія-небудзь тарабарскія прыстаўкі або канчаткі і атрымаецца прыкладна такі тэкст:

“Нашаус коткаус ўчораус прынеслаус дадомуус кацянятус”.

Дзеці больш  старэйшага ўзросту карыстаюцца ў вусных зносінах асаблівым слэнгам, а ў пісьмовым — спецыяльна распрацаваным тайнапісам. Усё гэта сведчыць аб імкненні дзіцячай культуры да аўтанамiзацыi [13, с. 154].

В.Абраменкава вылучае яшчэ адну важную рысу, уласцівую дзіцячай субкультуры — табуіраванасці асабістых імёнаў у супольнасцях дзяцей і надзяленне аднагодкаў мянушкамі. У адрозненне ад імя ўласнага, мянушка эмацыйна насычана і нясе ў сабе момант ацэнкі, якая можа быць пазітыўнай, негатыўнай ці ж насіць які-небудзь падтэкст або схаваны сэнс [1].

У малодшым школьным узросце мянушка звычайна з’яўляецца выразам яркай індывідуальнасці дзіцяці. У падлеткаў могуць быць абразлівыя мянушкі. Але ў любым выпадку мець мянушку – значыць, быць заўважаным аднагодкамі.

Гэтак жа элементам дзіцячай субкультуры з’яўляюцца рэлігійныя ўяўленні і духоўнае жыццё дзяцей. Духоўнае намі разумеецца як такая дзейнасць свядомасці, якая накіравана на вызначэнне асобных крытэрыяў дабра і зла, фарміраванне матываў паводзін у згодзе (або супярэчнасці) з сумленнем, а таксама і на пошук сэнсу жыцця і свайго месца ў ім. Сумленне — духоўная інстанцыя, выраз маральнай самасвядомасці асобы, які дазваляе ажыццяўляць кантроль і ацэнку ўласных учынкаў. Дзіцячае духоўнае жыццё ўяўляе сабой найбольш глыбокі, інтымны бок жыцця дзіцяці, але і найбольш схаваную частку ад вонкавага назіральніка (не толькі дарослага, але і аднагодка). Даследчыкі адзначаюць асаблівую міфалагічнасць дзіцячай свядомасці, веру ў звышнатуральнае. У сілу гэтага кожнае дзіця натуральна рэлігійнае. Нават калі дзіця адлучана ад рэлігійнай традыцыі, яго душы ўласцівы пошук эмацыйнай сувязі з вонкавым [21, с.388].

У традыцыйных  дзіцячых вераваннях сярод малодшых школьнікаў даволі распаўсюджанымі  з’яўляюцца “паганскія” апавяданні пра вядзьмарства, нячыстую сілу і прадметы-шкоднікі (чорная рука, белае піяніна і г.д.). У больш старэйшым узросце ў дзіцячым асяроддзі існуюць і хрысціянскія праваслаўныя прадстаўленні: апавяданні пра святых, аб цудоўным выратаванні, аб наведванні “таго” свету. Як адзначае В.Абраменкава, часцей за ўсё дзеці хаваюць свае рэлігійныя пачуцці ад аднагодкаў, каб пазбегнуць насмешак, аддаючы перавагу непасрэдна звяртацца да “вышэйшых сіл” [2].