Этноәеуметтану пәінің қалыптасуы

Этноәеуметтану пәінің қалыптасуы

Этноәеуметтану ғылымы XX ғасырдың 60 жылдары пайда болды. Бірақ этноэлеуметтанудың Ресейде дамуына негізгі себеп әлеуметтік-тарихи ғылыми бағыттың дамуына халықтардың терең салт-дэстүрі негіз болған.

С.М.ловьев "Ресейдің ежелгі тарихы" атты еңбегіндегі эволюционистік көзқарасынан байқауға болады.

Москва университетіндегі  С.М.Соловьевтің ісін жалгастырушы В.О.Ключевский Ресей тарихында бірінші орында Ресейдің мемлекеті мен коғам арасындағы қатынастың зерттелуін атап өткен.

В.О Ключевский қоғамның бөлінуі мен мәдениеттің эр түрлілігі қоғамды зерттеуіне қиындықтар туғызды деп атап өткен.

XIX ғасырдың II жартысы мен  XX ғасырда Ресейдің географиялық  қоғамы өзінің этнография бөлімін  қүрды.

Бұл қоғам арнайы бағдарлама бойынша алғашында орыс емес халықтардың өмірін зерттесе, кейін өздерінің өмірін зерттеді.

Орыстардың қолындағы  этнографиялық материалдар қоғамдық институттардың пайда болуына өз эсерін тигізді деп М.М Ковалевский  жазды. Бүл материалдар өткенді ғана зерттеп қоймай. А.П Щапованың атап өткендей ХІХ ғасырдағы шаруашылықты ашты. Бүл ойды Н.Л Рубинштейн; П А Сорокин қүптады. 1925 жылы ММУ-ң қоғамдық пэндер факультеті этнология факультеті болып өзгертіліп, 1930 жылғы дейін жүмыс істеді. Бүл факультеттің курстарында рухани жэне материалдық мэдениет, элеуметтік үштастырылып қаралды.

XX ғасырдың 20-30 жылдары халықтардың  этнологиялық мэселені зерттеу  бойынша ғылыми пікір талас  басталды. Ғылыми пікір таластың негізінде Маркстің методология түрғысына теориялық мэселе бойынша келіспеушілік тудырды. Соңында этнология пэні этнографияга айналып тарихи ғылымның бір бөлігі болды. 50жылдары II дүниежүзілік соғыстан кейін тэуелсіздік алған елдерге деген қызығушылық өсті. Кеңес үкіметі ішкі саясатқа үлт мэселелері бойынша жеткен жетістіктерін атап өткісі келді. Бірақ 60 жылдары аяғына дейін этнографияны дэстүрлі ескірік ретінде қабылдады. Тек XX съезден кейін жағдай өзгерді. Социология пэнінің мэні өсті. Өйткені елдің 60 жылдардың Кеңес үкіметінің 45 пайызы орыс емес халықтарды құрап Кеңес үкімет коп ұлтты мемлекет болды. 14 үлт өзінің одақтас республикасы болды. Ал оның 12-де жергілікті халықтың көпшілігін қүрады. Іс жүзінде барлық республикалық полиэтника болды. Сондықтан елдің өміріндегі элеуметік өзгерістер этникалық факторларды ескермей жүргізу мүмкін емес еді. XX съезде бүл мэселе коп көңіл бөлінген. Осылайша елдің өмірінде нақты өзгерісті халықтың санасындағы этносаралық қатынас өзгерісті көрсеткен элеуметтік зерттеулерін қажет екендігін байқатты.

Этникалык элеуметтанудың туындауына субъективті жағдайлар эсер етті. 60-жылдардың ортасында СССР АН этнография Институтының директоры болып Ю.В Бромлей сайланды, ол ой-өрісі кең ғалым институтың дамығанын қалады.

Ол Батыстағы элеуметтік мэдени анторпологияның жэне қазіргі  халықтың элеуметтік проблемалары, этникааралық қатынастардың барлығы элеуметтанумен байланысты екенін білді. Қазіргі этнологияны сол кездегі элеуметтану жэне психологиялық элеуметтану жүтып кетеді деді. Сол кезде ғылымның сол нүсқасы эбден мүмкін болды.Бірақ кеңестік элеуметтанудың дамуына басқа саладан келген ғалымдар өз үлесін қосты, олар тарихшы, философ т.б Ю.В Бромлей институтқа белгілі элеуметтанушылар И.С.Кона, О.И.Шкаратананы шакырды.

Ю.В.Арутюнян ауылдық элеуметтануды, О.И. Шкаратан урбан элеуметтануды, И.С. Кон жеке бастың әлеуметтануының негізін салды.         Этноэлеуметтанудың ғылыми бағыт ретінде дамуына, Ленинградтағы жэне Москвадағы СССР-ң АН этнография Инстутының ғалымдарының ғылыми қызығушылығының арқасында этноэлеуметтану-элеуметтану. элеуметтік психолгия жэне этнологиядан бөлініп шықты.

Этноэлеуметтану пэнінің аясы өте  ауқымды болды;

1 Халықтардың элеуметтік қүрылымы;

2. Халықтардың ортасындағы  элеуметтік өзгерістердің ерекшелігі;

3.Миграция;

4. еуметтік бөліністі ескертетін  халықтардың ортасындағы ерекшеліктері;

5.  Әртүрлі элеуметтік топтарға  тілдерді пайдалану бағыты;

6. дэстүрлі жэне алдыңғы қатарлы  мэдениет арақатынасы

7. мэдени аралық

8.  Этниканың өзіндік санасы

9. Этника аралық қатынас

Әртүрлі этникалық ортадағы элеуметтік процесттерді жэне элеуметік топтардағы этникалық процестерді зерттеу үшін этноэлеуметтануды шекара ғылым ретінде белгілеген.

Этноэлеуметтанудағы зерттеу обьекті  этникалық топтың ішіндегі жеке түлға. Элеуметтік түсінікте этникалық  топтар-бүлар сигменттер, жеке қоғамдар, барлық мэдениетті бойына сіңірген адамдар, мэдениетті адамдар.

 

Ғылыми білім жүйесіндегі  этникалық элеуметтану

Этникалық элеуметтану- элеуметтанудың бір бөлігі жэне бір бағыты. Этноэлеуметтік теория- бүл орта деңгейдегі теория. Этникалық стратификация теориясымен  бірге этнодемографияның элеуметтік параметрлері, этно тілдік процесстер, мэдени аралық іс-эрекет, этникалық үқсастық, этника аралық қатынас зерттелген.

Этнометодологияға қазіргі  элеуметтік теорияда маңызды көңіл  бөлінуде. "Этнометодология" терминін Г.Гарфинкелем ғылымға енгізге.(реор1е'S metods "адам эдісі" деп аударылады). Этнометодология адамдардың күнделікті күйбең тіршілігін зерттейді, соның бірі сөйлеуді-талдау.

Қазір ресей элеуметтануындагы  этнометодологияға ерекше көніл  аударылуда, ал батыс элеуметтнуында бүл тақырып жайлы пікір-талас 70-жылдары болған, қазір кезде бүл тақырып көп тақыланбайды. Сын айту бірнеше бағыт бойынша өрбиді; маңызды емес тақырыптарды зерттеуі, күнделікті өмірдің мінсіз өтуіне бағытталғаны атап өтілді, өмірде адамдардың бір-бірімен қарым-қатынастарының түсініспеушілігі жэне ақтығысуы көп болады, этнометодология адамдардың, іс-әрекетіне ағытталган элеуметтік факторларды қажет етпейді.

Этнометодологиядағы концептуальді  идеяның маңызы тэжірбиесіінде. .Осы  идея бойынша ой пайда болганда эрекет туындайды.

Этноэлеуметтанушылармен теориялық элеуметтанушылар арасындагы байланыс алдыңғы қатарлы теорияларды  талдылағанда тереңдей түседі. Халықтарды зерттеу кезінде модернизация теориясы қолданылды. 60-70жылдары бүл теория қызу талқыланды. Бүл теорияның қызу талқылану себебі модернизациямен бірге техникаландыру, түтыну қызыгушылыгын қанагаттандыру, адамның еркін іс-эрекет жасауы болады деген үміттің ақталмауы, оның орнына кедейліктен айырылмау, соғыстармен қақтыгыстардың алдын алынбауы болды.

Элеуметтанушылар дәстүрлі институттардың жойылуы элеуметтік өмірдің жойылуы деп мойындады. Бүл үстанымдар халықтардың дамуы, мемлекеттік дэрежесі бар этникалық топтар, этномэдени жэне аумақтық дифференциация этноэлеуметтануды зерттейді.

Этноэлеуметтану тақырыбының  ауқымдылығы экономикамен, саясаттанумен, элеуметтік психологиямен қатар қазіргі қогамдық қажеттіліктерді тереңдей түседі.

Этноэлеуметанудың қүрылуы  кезінде этникалық үқсастық жэне этника аралық қатынас элеуметтік психологияны оқыту обьектісі болды. Элеуметтік психологияда айырмашылық анық болды. Этнопсихология осы ғылыми пэндер үшін негізгі пэн. Элеуметтік психология қоғамның проблемаларын қарастырса, бүл пэн психологияның негізінде дамиды. Әлеуметік-психологияның зерртелу бағыты психологияга да, элеуметтануға да тиімді.

 

Этникалық әлеуметтанудың қызметі  жэне зерттеудің негізгі түрлері.

Этноәлеуметтанудың атқаратын  қызметері; теориялық танымдық, болжамдық, тэжірбиелік білім, ағартушылық, жарықтылық.

Бірінші теориялық-танымдылық қызметі этноэлемттанудың дамуына эсер етеді. Этноәлеуметтанудың объектісі халық, этникалық топтар, этникалық ерекшелігі бар элеуметік топтар. Объектіні зерттеу үшін анық жэне толық мэлімет алу керек, берілген материалдардың мінез-құлқын анықтау керек. Этникалық элеуметтануды зерттеген алғашқы кэсіби зерттеушілер өз зерттеулерінде топтардың іс-эрекеттерін,этникалық қоғамның тарихи оқиғалардағы іс-эрекетінен топтардың мінез-қүлқын анықтайды.

 

Зерттелу әдісі

Басқа ғылыми бағыттар сияқты этноэлеуметтану  ғылымына республикадағы болып жатқан  саяси, элеуметтік, экономикалық жағдайлар өз эсерін тигізеді. Этноэлеуметтану-пэн аралық ғылыми бағыттар сияқты зеттеу аясы қиын пэн. Жеке түлғаны жэне этникалық топтардың дамуын, қоғамның даму заңдылықтарын зерттеу барысында эрқалай өзгертіп отыруға тура келеді. Осылай зерттегенде іс-эрекет принципін қолдануға болады. Әлеуметтанудағы іс-эрекет қоғамның өмір сүру эдісі болып табылады, адамның іс-эрекет арқылы элеуметтік заңдар іске асады. Жеке түлғаның іс-эрекеті қоғамдық қатынастағы жүйені қосады.Қоғамдық қатынастағы жүйенің бүзылуына этника ішіндегі жэне этника арасындағы қатынастың бүзылуы себеп. Қоғам жүйесінің талдау қызметін қолдаған Г. Сперсердің жэне Э. Дюргеймнің функционализміне жақын.

Жеке түлғаны зерттеу барысында  іс-эрекет принципін қолдана отырып, этникалық топтардың этноэлеуметтік жэне элеуметтік жэне басқа да бағыттарды қолданылатын түрлі фактілерді зерттеу, түсіндіру барысында элеуметтік тэсілдер қолданылады. Мүндай зерттеу тэсілдерді осы ғылым аясында қолданамыз.

Оның бірі мэдениет саласында адамдардың іс-эрекеті қай мэдениетке сенетініне байланысты түсіндіріледі. Мысалы адам өмірі бағаланатын қоғамда террор жэне адам өлтіру жазаланса, ал чечендер арасында террор мақсатқа жетудің бір жолы болып түр. Ал басқа жолы адамдардың элеуметтік бірігіп эрекет етуі коммуникативті байланыс деп аталады. Н. Смелзер бүл жолды коллективисттік деп атады.Бүл адамдарға болмыстың пайда болғанын түсіндіріп, өздерін қорғау үшін белгілі топ қүрады. Осы топтардың көмегімен қарсыластықты, бэсекелестікті, қақтығысты талдауға болады.

Адамдардың арасындағы этникалық  түрмыс-тіршіліктерді түсінуге қарым-қатынас  өз көмегін тигізеді. Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасау үшін белгі  бір рөлдер атқарылады. Бүл рол  бір топ арасындағы белгілі үстанымды  қолдайтын адамдардың іс-әрекеті.Адамның отбасында, жүмыста, белгілі бір қоғамда, топтарда  көптеген рөлі бар.

 

Өте маңызды түрі-психологиялық  қатынас. Ол адамдардың іс-эрекетін жеке түлға ретінде қарастырады, адамдарды индивид ретінде емес, адамның ойлау қабілеті жэне іс-эрекеті шыққан этникалық топтан хабар беріп түрады. Этникалық үқсастығы, көзқарасы, іс-қимылы, элеуметтік қүрылымы, жеке түлға мен қоғам арасындағы қарым -қатынас багалы қүндылықтар ретінде түсіндіріледі.

Әлеуметтік-психология пэні бойынша  көп жылдар бойы пікір-талас болды. Пэн ішіндегі жэне пэн арасындағы қатынас бар Бүл этнопсихологиялга тікелей эсер етіп, этноэлеуеттанудың бір бөлігі ретінде қарастырылады. Қазіргі зертттеулер екі фактор бойынша қарастырылады; базалық мамандандырылған жэне ғылыми орталықта жүргізілетін зерттеулерден этнопсихологиялық түжырымдар байқалады.

Этника аралық қатынас пен этникалық  үқсастық проблемасы туралы зерттеу  жүргізген ғалымдар Л.М. Дробижева, Г.У. Солдатова, З.В.Сикевич, СВ. Рыжокой. Кавказ халқының ежелгі салт-дэстүрді үхтанатын топты, мигранттар тобын, топтар арасындағы қатынасты зерттеген ғалымдар В.С. Агеева, Н.М. Лебедейов, А.Н. Оконечникова.

 

Этнопсихология мен  этноэлеуметтану арасындағы зерттелу шекарасын анықтау мүмкін емес. Этнопсихологиялық көріністерді зерттеу үшін психологиялық зерттеу жүргізу керек, ол процесс адамдардың байланысы арқылы қүрылады. Бүл процесті іске асыру үшін қүрылымдарды, бағалығын, қақтығыстарды зерттейді.

Этноэлеуметтануың аясында дамитын  этнопсихологиялық бағытта негізгі  назар феномендердің бағалығына, қүрылымына жэне басқа психологиялық процестерге аударылады.Этникалық топтардың ойлау бағыты, сезімдері, қимылдары халықтарға тэн мінез-қүлқы тарихи оқиғалардан белгілі. Оны элеуметтік қызығушылығы, мэдени дэстүрлері, тарихи     г ескерткіштері, саяси жэне экономикалық жағдайларды анықтайды.

Г.Г. Дилигенский атап өткендей этникалық  топтар мен қоғам, элеуметтік жэне саяси  институттар, үлкен элеуметтік топтар арасындағы жағдайлар ушықты. Жеке түлға мен қоғам арасындағы қатынасты, этноэлеуметтік зерттеулер жүргізіп, психологияның аясында жеке түлғаны зерттесе, этноэлеуметтанудың аясында этникалық қогамды зерттейді.

Элеуметтік психологияға макроэлеуметтік  деңгейін көтеруге шетел ғалымы Л.Тэджфел  жэне отандық психолог С.Московиси  тырысты. Этноэлеуметтанушылар орталық бағытты зерттеу үшін халықтар арасындағы болып жатқан процестерді түсіну қажет.

Ұлттық жэне этносаяси  қақтығыстардың дамуына саяси қызығушылықтар өз эсерін тигізді. 80-жылдардың соңы мен 90-жылдардың басында үлттық проблемалар  елдегі саяси өмірдің басты проблемасы болды.

Қоғам өзінің елінің саяси жэне мемлекеттік  құрылымы қандай элеуметтік қүрылымға  бағытталғанын білу керек. Саясаттағы этникалық топтардың ролін этноэлеуметтанушылар мен саясаттанушылардың зерттеулерінен байқауға болады.

Экономикалық трансформацияның барысында қоғамға этноүлттық факторларды зерттеуді қажет болды. Негізгі себеп үлттық экономиканы басқару үшін жэне табиғи ресурттарды бақылау қүқығы үшін керек болды.

Этникааралық қатынастағы батыс  элеуметтануыныңэтноэлеуметтанудан  айырмашыл ығы.

Батыс элеуметтануының ғылыми бағытынан , еліміздегі этникалық элеуметтанудан айырмашылығы бар.

У. Томаса жэне Ф.Знанецкойдің "Польский керстьянин в Европе и  Америке" атты еңбегінде этникалық  элеуметтнудың негізін салды. Топтарға арналған әлеуметтік-психологиялық бағытта зерттеулер жүргізілді.