Васіль Цяпінскі

         Васіль Цяпінскі - паслядоунік Францыка Скарыны

Васiль Мікалаевіч ЦЯПІНСКІ-АМЕЛЬЯНОВІЧ (~1530-40-я, в. Цяпіна Полацкага ваяводства (зараз Чашніцкі раён) — 1603), гуманіст-асветнік, пісьменнік, кнігавыдавец, пераклвдчык.

Нарадзіўся ў сям'і баярына  гаспадарскага Полацкага павету Мікалая Амельяновіча. Імя Васіля Цяпiнскага разам з братамі Жданам і Іванам-Войнай ўпершыню ўпамінаецца  ў дакументальных крыніцах 1560-х гадоў (тэстамент маці 1563 г., працэс 1564 г. з  Ю. Осцікавічам, які зрабіў напад  на маёнтак Цяпiнскiх — Свіраны). Жыццёвы шлях Васiля Цяпiнскага амаль  не асветлены пісьмовымі крыніцамі. Год нараджэння невядомы. Традыцыйна (без якіх-небудзь грунтоўных падстаў) лічыцца, што ён нарадзіўся недзе  ў 40-х гадах XVI ст. Пацвердзіць ці абвергнуць гэту гіпотэзу даволі цяжка. Датаваны 1578 г. партрэт Цяпінскага выклікае сумненні адносна паходжання гэтага мастацкага твора. Няма звестак аб вучобе Васіля Цяпінскага ў замежных універсітэтах, што таксама дало б нейкія падставы для больш дакладнага вызначэння даты яго нараджэння. Як сведчаць знойдзеныя дакументы, у кан. 50-х — пач. 60-х  гг. XVI ст. бацькі Васіля Цяпінскага былі ўжо вельмі сталага ўзросту (тэстамент  маці напісаны ў 1563 г., а бацька памёр  раней). Адсюль можна лічыць, што  Васіль Цяпінскі нарадзіўся ў 30-я —  пачатку 40-х гадоў XVI стагоддзя. У 50-х  гадах XVI стагоддзя ён самастойна удзельнічаў  у судовых працэсах і не быў  малодшым сынам у час складання  тэстаменту. У ім згадваюцца таксама  яшчэ два сыны Матроны Мiкалаеўны — Ждан і Іван Война, які ў пачатку 60-х гадоў яшчэ патрабаваў апякунства, а таксама даволі дарослая ўнучка Марына. Новыя архіўныя дакументы  і даследаванні дазволяць пашырыць надзвычай скупыя гiстарычныя звесткі  аб жыццёвым шляху Цяпінскага, яго  сваяцкіх і сямейных сувязях.

Паходжанне

Род Цяпінскіх становіцца вядомым  у актах Вялікага княства Літоўскага толькі з XVI ст. як «кроўнародасны» (блізка параднёны) з родам Слушак. Слушкі былі знакамітай фаміліяй у другой палове XVI—XVII стст., займалі многія важныя дзяржаўныя пасады, удзельнічалі ў соймах і ўсіх буйных войнах. Згодна са звесткамі некаторых пазнейшых  гербоўнікаў, якія пры апісанні генеалагічных  каранёў знатных асоб нярэдка  прытрымліваліся легендарных версій, Слушкі атрымалі шляхецтва яшчэ пры  Вітаўце разам з зямельнай  маёмасцю. Арыгінальнымі актамі гэта не пацвярджаецца, але пэўныя падставы маюцца. У 1547 годзе спадчынныя дакументы  кіеўскага гараднічага Івана  Грыгор'евіча Слушкі загінулі ў час  пажару ў Мінску. Па хадайніцтву  Слушкі гаспадарская канцылярыя выдала яму пацверджанне на яго спадчынныя маёнткі. У гэтым акце ўпершыню ў  вядомых зараз гістарычных крыніцах згадваецца і Цяпіна. Кіеўскі гараднічы  паведаў пра сваё права да Цяпіна: «Напервей што ему от брата  его рожоного Павла Григоревича  Служчича досталос(ь) на ровном делу именье их отчизное и дедизное на имя Тяпино»  і на тое маюцца лісты і «твердасці»  Вітаўта і іншых вялікіх князёў літоускіх. Невядома, праўда, хто былі яго першымі ўладальнікамі, сам  Слушка згадвае пра маёмасныя  правы на Цяпіна толькі свайго бацькі — Грыгорыя і дзеда — «именье  отчизное и дедизное». Але па гэтых  звестках мы можам даведацца нарэшце пра першых рэальных заснавальнікаў рода Слушак і Цяпінскіх. Грыгорый Слушка — бацька кіеўскага гараднічага. Імя дзеда выяўляецца па іншых крыніцах. У судовым акце ад 14 чэрвеня 1514 г. згадваецца ліст, засведчаны слугамі навагародскага ваяводы, у тым лiку Грыгорыем Амельянавічам Слушкай. Па свайму сацыяльнаму становішчу Амельян, верагодна, належаў да баярскага службовага стану, бо валодаў зямельнай маёмасцю. 3 нашчадкаў двух яго сыноў адзіны род Слушак стаў размяжоўвацца на два роднасных: Слушак (патомкаў Грыгорыя) і Цяпінскіх (ад Івана). Імя агульнага пачынальніка роду надоўга засталося ў памяці і ў поўных родавых прозвішчах Слушак і Цяпінскіх. Нават судовы акт ад 28 ліпеня 1604 года згадвае аднаго з сыноў Васіля Цяпінскага, земяніна ваяводства Полацкага, Цяпінскім Амельянавічам.

Сыны Івана Амельянавіча, «рожоныя» (родныя) браты Мікалай (бацька Васіля) і Мацей Цяпінскія, упершыню названы  ў попісу войска Вялікага княства  Літоўскага 1528 г. У беларускай гістарыяграфіі гэты акт не зарэгістраваны. Магчыма, недагляд тлумачыцца тым, што яны  апісаны тут без прозвішча  — Цяпінскія. Попісы войска (шляхецкага паспалітага рушання) праводзіліся нерэгулярна, звычайна ў выніку нейкіх міжнародных ускладненняў ці пагрозы  вайны. Яны змяшчалі агульныя звесткі  аб сацыяльным і маёмасным становішчы шляхты і колькасці выстаўляемых узброеных коннікаў (пастановы вольных  соймаў вызначылі адпаведныя нормы: 1 коннік з 8 служб сялянскіх у  канцы 20-х гадоў, з 10 служб — у  сярэдзіне XVI ст.).

Жыццё

Жонка Васiля Цяпiнскага Соф'я Данілаўна  паходзіла з роду князёў Жыжэмскіх. Васiль Цяпiнскi меў радавы маёнтак  Цяпіна (каля Лепеля), спадчынныя і набытыя  ўладанні ў Мінскім, Лідскім, Ашмянскім, Віленскім паветах.

У 1567 г. служыў таварышам коннай роты аршанскага старосты Ф. Кміты-Чарнабыльскага. Прымаў удзел у Інфлянцкай вайне 1558—1563 гг. Служыў у падканцлера Вялікага княства Літоўскага Астафія Валовіча, пратэктара рэфармацыйнага руху, які  падтрымліваў кнігавыдавецкую і  асветніцкую дзейнасць у ВКЛ. Некаторыя даследчыкі лічаць, што  ў пачатку 1570-х гадоў ён жыў  на Валыні.

У канцы жыцця Цяпiнскi, відаць, не захаваў за сабой усіх маёнткаў, бо ў студзені 1604 г. Полацкі гродскі  суд разглядаў справу паміж яго  сынамі і жонкай пра падзел толькі Цяпіна. Астатнія маёнткі, магчыма, былі прададзены ім на пакрыццё выдаткаў, звязаных з кнігадрукаваннем.

Дзейнасць

Васiль Цяпiнскi прадоўжыў гуманістычныя  і культурна-асветніцкія традыцыі Францыска Скарыны, быў асабіста і ідэйна звязаны з Сымонам  Будным, падзяляў яго грамадска-палітычныя і рэлігійныя погляды. Як і Сымон Будны, ён прыйшоў ад кальвінізму да антытрынітарызму. У кнізе «Пра найважнейшыя артыкулы хрысціянскай веры» Сымон Будны паведамляў, што ў 1574 годзе у доме «брата мілага Васіля Цяпінскага» адбыўся сінод антытрынітарыяў. У другой сваей кнізе ён пісаў пра сінод 1578 года, на якім Цяпiнскi адстойваў пазіцыю, што валодаць маёнткамі і зямлёй, а таксама ўдзельнічаць у справядлівых войнах супраць нашэсцяў і пагрозы тыраніі — гэта не грэх і не супярэчыць Бібліі, як даводзілі крайне левыя антытрынітарыі. Такія погляды Цяпiнскага супадалі з поглядамі шляхецкага крыла пратэстанцкага руху.

У 1570-я гады Васiль Цяпiнскi на свае сродкі арганізаваў друкарню (якая знаходзілася, відаць, у Цяпіне) з  намерам выдаваць кнігі на русінскай  мове. У яго была добрая бібліятэка, неабходная яму для выдавецкай дзейнасці. Наважыўшыся надрукаваць Евангелле  на дзвюх мовах — царкоўнаславянскай і русінскай, Цяпiнскi распачаў цяжкую і складаную па тым часе работу па яе перакладзе. Зараз вядома толькі адно яго выданне Евангелле, якое выйшла каля 1570 года і змяшчае Евангеллі  ад Матфея, Марка і часткова ад Лукі (захоўваецца ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу). Гэта частка выдання выяўлена ў XIX стагоддзе  ў рукапісным зборніку, куды былі ўплецены 62 друкаваныя аркушы Евангелля Васiля Цяпiнскага. Кнiга мае арыгінальную будову: тэкст надрукаваны ў два  слупкі (на царкоўнаславянскай і русінскай  мовах) са шматлiкiмi спасылкамi на лiтаратурныя крынiцы. Прадмова да гэтага выдання  на 6 аркушах напісана iм жа. Пры  перакладзе Евангелля на русінскую  мову Васiль Цяпiнскi абапіраўся на стараславянскія  пераклады Бібліі асветнікамі Кірылам  і Мяфодзіем. Выданне ўпрыгожана наборным арнаментам. Прадмова да «Евангелля»  адрозніваецца ад іншых прадмоў  у старадруках публіцыстычнай страснасцю, вастрынёй пастаўленых пытанняў. Васіль Цяпінскі асуджае царкоўную  і свецкую знаць, якая абыякава ставіцца да будучынi Айчыны. Уся перакладчыцкая і друкарская дзейнасць вялася ім з патрыятычных пачуццяў да Радзiмы. Пра сваё высокае прызначэнне  служыць народу Васiль Цяпiнскi пісаў  у рукапіснай прадмове да Евангелля. Ён высока цаніў свой «зацный, славный, острий, довстипный» народ, да якога  адносіў і сябе. Занепакоены заняпадам  нацыянальнай культуры і асветы, духоўнасці існуючага грамадства, ён звязваў  яго з агульным заняпадам навукі і маралі, заклікаў паноў і духавенства  дапамагчы паспалітаму люду, адкрыць  школы і ўзняць навуку «занедбаную». Васiль Цяпiнскi імкнуўся даказаць вялікую  карысць чытання Евангелля на роднай мове як «сумы закону божиего», якое дае магчымасць лепш разумець рэлігію. Такiм чынам асветніцкая  праграма Васiля Цяпінскага была разлічана  на ўздым нацыянальнай культуры, школьнай справы, пісьменства, кнігадрукавання, умацаванне пазіцый русінскай мовы, абуджэнне грамадзянскай актыўнасці народа, яго гістарычнай і нацыянальнай свядомасці. У яго творчасці прысутнічаюць  выразныя дэмакратычныя тэндэнцыі.

Яго падыход да рэлігіі быў рацыяналістычны, талерантны. Рэлігійную адукацыю ён звязваў  з асветай наогул. Евангелле адрасаваў  і дарослым, і дзецям, і кальвіністам, і праваслаўным, і ўсім, хто хоча чытаць гэту частку Бібліі. У сваей  прадмове да Евангелля Цяпiнскi пісаў, што з-за цяжкага матэрыяльнага  становішча процідзеяння непрыяцеляў, якія здзекаваліся з яго шчырага  імкнення надрукаваць кнігу, яму  давялося выпусціць толькі пісанні святых Матфея, Марка і пачатак з Евангелля Лукі. Выданнем Евангелля Васiль Цяпiнскi ставіў за мэту не толькі спрыяць рэлігійнаму выхаванню, але ўзняць асвету і нацыянальную самасвядомасць народа. Асноўную прычыну цяжкага становішча і заняпаду сваёй айчыны ён бачыў у афіцыйнай палітыцы паланізацыі і акаталічвання, у падтрымцы гэтай палітыкі мясцовымі феадаламі, якія не толькі не дапамагалі народу развіваць сваю культуру, але і самі адракліся ад таго, што калісьці было зроблена іх «фалебными предками», саромеюцца свайго паходжання і мовы. Таму, паводле Цяпiнскага, «за такою неволею» замест «мудрости и цвичения» «оплаканая неумеетность пришла, же вжо некоторые и писмо се своим… встыдают». Даўно наспелай справай ён лічыў адкрыццё школ, у якіх выкладанне вялося б не на лацінскай ці польскай, а на русінскай мове, дастаткова багатай для выкарыстання яе ў навучальных установах. Такія школы і вывучаемыя ў іх прадметы, на яго думку, павінны адпавядаць усебаковаму развіццю адукацыі на роднай мове і, значыць, усебаковаму развіццю чалавека «для лепшого розсудку», каб у іх «детки смыслы свои неяко готовали, острили и в вере прицвичали». У сваім выданні Евангелля Васiль Цяпiнскi змясціў 210 глос (слоў-перакладаў), якія тлумачылі на палях кнігі незразумелыя ці малазразумелыя словы.

У 60-я — 70-я гг. XVI ст. у ВКЛ было цяжкае становiшча. Не скончылася яшчэ Інфлянцкая вайна, няпростымі былі адносіны паміж Польшчай і Вялікім княствам Літоўскім у новым дзяржаўным фарміраванні — Рэчы Паспалітай. Люблінская унія 1569 г. закранула дзяржаўныя інтарэсы Вялікага княства Літоўскага, у склад  Кароны былі інкарпараваны былыя  яго землі — Валынь, Кіеўскае ваяводства, Падляшша. Умацаваліся  пазіцыі каталіцкай царквы, відавочнымі  сталі першыя поспехі езуіцкага  ордэна. У асяроддзі прывілеяваных  пластоў грамадства, князёў, паноў  і магнатаў, высокіх дзяржаўных ураднікаў  ВКЛ сталі развівацца не столькі  паланафільскія, сколькі паланізацыйныя тэндэнцыі. Усё часцей у бытавым  і грамадскім жыцці мясцовай знаці  русінская мова саступала сваё месца  польскай, а часткова і лацінскай  мовам, пашыралася рэлігійная канверсія (пераход шляхты ў каталіцызм), у  крызісным становішчы апынулася  праваслаўная царква. Пад уплывам  новых дзяржаўна-палітычных умоў і  ўнутраных супярэчнасцяў пачаўся  імклівы адыход ад Рэфармацыі найбольш знатных і ўплывовых родаў. Гэтыя  працэсы па-рознаму адбіваліся на духоўным жыцці народа, але ў цэлым  яны вялі да выразнага духоўнага  і культурнага размежавання пануючых пластоў Вялікага княства Літоўскага з простым, паспалітым, людам, значнай  часткай гарадскога насельніцтва, дробнай  шляхты, сялянамі. На былое сацыяльнае адасабленне наслайвалася ў дадатак  чужая мова, звычаі і традыцыі, чужая  канфесія. Агульнае пагаршэнне стаіновішча, паборы і іншыя бядоты ваенных  часоў у свядомасці паспалітага  люду нярэдка звязваліся з пасіленнем польскіх уплываў, а польскамоўная  каталіцкая мясцовая шляхта і магнаты  нярэдка атаясамліваліся з «ляхамі». Некаторыя асветнікі-рэфарматары  ў ВКЛ, у тым ліку прыроджаныя  палякі, з гуманістычных пазіцый  выказваліся за пашырэнне і рэфармаванне занядбанай школьнай справы, высока ацэньвалі  прыгажосць і духоўныя магчымасці русінскай  і царкоўнаславянскай моў, выказваліся  за мірнае сужыццё розных, пагатоў  суседніх народаў.

Прыкметы неадназначных палітычных, духоўных і культурна-моўных працэсаў усведамляліся Васiлем Цяпiнскiм, Сымонам Будным і iх паплечнікамі. Мяркуюць, што ў 1562 годзе Васiль Цяпiнскi надрукаваў у Нясвіжы 2 творы Сымона Буднага: «Катэхізіс» і «Апраўданне  грэшнага чалавека перад Богам». Але  толькі ў творчасці самаго Цяпінскага асветніцкія і духоўныя тэндэнцыі  знайшлі найбольш моцнае і ўзвышанае  ўвасабленне, сталі асноўнай духоўнай справай яго жыцця і дзейнасці. Цяпінскі, мабыць, не вучыўся ў замежных універсітэтах, бо ўсё папярэдняе жыццё  яго было павязана з вайсковымі, грамадскімі і складанымі хатнімі  абавязкамі, ды і каштавалі замежныя падарожжы нямала. Але ж пераклады  Бібліі былі пад сілу толькі людзям вельмі адукаваным, таленавітым, маючым значныя гістарычныя, лінгвістычныя, тэалагічныя, літаратурныя веды. Безумоўна, пашырэнню яго інтарэсаў, кругагляду, грамадскай і духоўнай актыўнасці, зацікаўленасцi біблейскімі перакладамі  спрыяла яго сяброўства з Сымонам  Будным і яго паплечнiкамi, удзел  у рэфармацыйным руху, знаёмства  з дзейнасцю Францыска Скарыны i нясвiжскай друкарнi.

У Супрасльскім зборніку XVI ст. перад  прадмовай да Евангелля Цяпiнскага, змешчаны «Катэхизисъ, або Соума Науки детей въ Христе Исусе», магчыма, тэкст падрыхтаваны Цяпiнскiм.

Прадмовы

«Обычиване речей жалосных гвалтом слова до уст гонит». Уражвае шчырасць гэтай прадмовы, яе эмацыянальнасць, мастацтва, з якім Цяпінскі ў невялікім адносна творы сціплымі словамі акрэслівае духоўны заняпад грамадства, асабліва яго пастыраў, занядбанне боскіх запаведзяў, пагоню за матэрыяльнымі здабыткамі, пашырэнне невуцтва, недастатковую развітасць школьнай і кніжнай справы, «трапенасць» і «заведзенасць» народу простага, беднага, паспалітага. Нават калі спісаць некаторыя з гэтых абвінавачванняў на палемічную завостранасць твора, рэфармацыйныя погляды аўтара, карціна атрымоўваецца надзвычай драматычная.

«3 убогое своее маетности». Для асветніцкіх і талерантных поглядаў Цяпінскага вельмі характэрным быў яго заклік да духоўных іерархаў і свецкіх вучоных асоб, выпускнікоў еўрапейскіх універсітэтаў, магістраў і дактароў навук, якія павінны б былі актыўна займацца школьнымі, кніжнымі і іншымі патрэбнымі рэчамі. На жаль, гэтыя яго чаканні не спраўдзіліся. Адчуваючы вострыя патрэбы Айчыны і свайго народа, ён вымушаны быў сам узяцца за гэту высакародную справу. Лепей сказаць яго ўласнымі словамі:

«И о тое маючи  пана (бога) на помочи, не смысленым  або красомовным выводом, не залецаными ани часу угажаючими словы, але яко  сприязливый, простый и щирий  правдиве, верне а отвористе з  зычливости ку моей отчизне, — поневаж, которым бы то властней учинити пристоило  митрополитове, владыки и нихто  з учоных через так многий час  не хотели…»

Па сціслых словах прадмовы бачна, як цяжка прыйшлося небагатаму шляхціцу Вясiлю Цяпiнскаму ў ажыццяўленні складанай  справы па перакладу евангельскіх кніг, наладжванні ўласнай друкарні, якія фінансавыя і іншыя перашкоды  прыйшлося пераадольваць.

«3 убогое своее маетности  народу моему услугую, на которой, и  теж при ней и на именечку, хотя ж то было невеликое вжо для  накладу, а злаща книг старих, давних на розных и неблизких месца[х] доставаючи, надто еще в минулые лета тяжкие дороги, дле друку и потреб, тому належачих, подымаючи, а праве все  до того зачинаючи знову, ач вельмим  стол[ь] предсе и должачисе»

Смерць

Не так даўно адкрылася некалькі загадак, звязаных з імем Васiля Цяпінскага. Вельмі цікава, што разгадкі датычуцца  Вілейшчыны. У актавай кнізе «Менскі  гродскі суд» (Цэнтральны гістарычны архіў) за 1600 г. занатаваны звесткі, што  датычацца смерці Васiля Цяпінскага. Сталі вядомы новыя факты ягонай біяграфіі.

У гродскім судзе месца менскага запісана скарга жыхароў Полаччыны  баяраў Канстанціна і Абрама Цяпінскіх  на зямяніна К. Гурына з маёнтка Юнцаўскі за гвалтоўны напад і збіццё іх у стадоле маёнтка Крайскі.

Калі б не адбылася гэтая жахлівая сутычка (такая характэрная для  свайго часу), не даведаліся б мы аб нагодзе іх з'яўлення ў межах  Вілейшчыны і мэце падарожжа:

«…по справе своей, которую  мети маем за позвы гродскими… перед  судом… з земяны господарскими воеводства Полоцкого с паном Иваном н  Василием Матеевичами Тяпинскими о забите через них отцу нашого пана Василя Цяпинского..»

Такім чынам, дакумент сведчыць, што  Васіль Цяпінскі быў забіты сваімі дваюраднымi братамi ці на пачатку 1600 г., ці ў 1599 г. ужо ў сталым узросце. Матывы гэтага злачынства невядомыя, але карані яго, магчыма, бяруць пачатак яшчэ з  даўняй варожасці Васіля і Мацея  Цяпiнскiх, пра што гаворыцца ў  дакуменце з «Літоўскай метрыкі». Аб шматлікіх нядобразычліўцах ды ворагах  прыгадвае Цяпінскі і ў сваёй  прадмове да «Евангелля».