Абулхайыр хан

                        Жоспар

   Кіріспе

   Негізгі бөлім

   Қорытынды

   Пайдаланылған әдебиеттер

   Кіріспе

Әбілқайыр хан (1693 - 1748) Кіші жүз ханы. Шыңғысханның он бесінші ұрпағы. 1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында жас Әбілқайыр Кіші жүз әскерінің қолбасшысы және хан болып сайланды, ал түмен басы болып атақты батыр Бөгенбай тағайындалды. XVIII ғасыр қазақ халқы үшін ел басына күн туған кезең болды, жоңғарлар тарапынан болатын шабуылдар халықты көп күйзеліскке ұшыратты. Әбілқайыр бұл сұрапыл соғыста жанкештілік танытты. Ол бабаларының иелігінде болған Сайрам, Түркістан және Ташкент қалаларын қорғау жолында ерен ерлігімен көзге түсті. Бұл қалалар жоңғарлардың қоршауында қалған кезде, тең емес ұрыста анасы мен әйелі тұтқынға түскен соң, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болды. 1718 жылы Аякөзде Әбілқайыр мен Қайып 30 мыңдық әскері жоңғарлармен қанды шайқас жүргізді. Ол – Әз Жәнібектің бесінші ұрпағы. Егер Шыңғыс ханнан бастап таратсақ, хан әулетінің он сегізінші ұрпағы болып шығады. Әз Жәнібектің тоғыз ұлы болған. Соның бірі – Өсеке сұлтан. Одан Бөлекей ноян, одан Ырыс сұлтан, одан Хожа сұлтан, одан Абдолла сұлтан туған. Міне, біздің сіздерге баяндағалы отырған Әбілқайырымыз – осы Абдолла сұлтанның баласы. Абдолланың Жолбарыс, Әбілқайыр, Нияз, Досалы деген төрт ұлы – ел билігіне араласқан, тарихта өзіндік орны бар адамдар. Бұлардың ішінде үлкені Жолбарыс Ұлы жүзге 20 жыл (1720-1740), Әбілқайыр Кіші жүзге 30 жыл (1718-1748) хан болып өтті. Әбілқайыр Түркістандағы медреседен білім алған болатын. Бала кезінен жауынгерлік машықтарға үйірлігімен көпшілік назарын өзіне аударады. Керемет қылышкер, құралайды көзге атқан садақшы мерген жасөспірім жігітке өзгелерден бұрын адалдығымен, әділдігімен, көрегендігімен халқымыз «Әз» атандырған Тәуке ханның ықыласы ерекше ауады. Оны өз жанында ұстауға тырысады.

  Негізігі бөлім

707-1709 жылдары Ресейде  К.А.Булавин бастаған казактар  мен шаруалар көтерілісі болғаны  тарихтан мәлім. Патша әскерлері  көтерілісшілерді талқандап, аяусыз  жазалайды. Булавиннің өзін дарға  асады. Алайда оның С.Беспалый, Н.Голый, И.Накрасов, И.Павлов деген атамандары  қашып, Еділдің бергі жағына өтеді. Жай ғана өтіп қоймайды, осы  төңіректі жайлаған бейбіт қазақ  ауылдарын өртеп, адамдарын қырып, тонап, адам айтқысыз айуандық  жасай бастайды. Бұл хабар Түркістандағы  Тәукеге жетеді. Хан дереу қарулы  жасақ дайындап, оның қолбасшысы  етіп Әбілқайырды, елбасшысы етіп  Бөкенбайды аттандырады. Қазақ жасағы  көтерілісші қарақшыларды талқандап, Еділден әрі асыра қуып тастайды. Міне, осы кезде Әбілқайыр бар  болғаны 16 жаста еді. Ал келесі  жылы тағы бір тарихи оқиғаның  куәсі болады. Тәуке хан «Шығыс  Түркістандағы қалмақтар қалың  қол жинап, жазға салым қазақ  даласына шабуыл жасамақшы» деген  хабар алады. Хан төңірегіндегі  сұлтандарды, билерді, батырларды жинап, мәслихат құрады. Ақыры «жау­ды  қазақ жерінде емес, өз жерінде  талқандау керек» деген ұйғарым  шығарады. Екі түмендей қазақ  жауынгерлері Шығыс Түркістанға  аттанады. Бұл жолы жасақтың қолбасшысы  Бөкенбай, елбасшысы Әбілқайыр еді. Бөкенбай мен Әбілқайыр жауды  өз жерінде күтпеген сәтте  тап беріп, ес жидырмастан талқандап  жібереді. Сөйтіп, 1711 жылға дейін  қазақ ауылдары жоңғарлардың  шапқыншылығынан тыныштық табады. Міне, осы екі оқиғадан Тәукенің  Әбілқайырды ерте мойындап, шешуші  шайқастарға сеніп жұмсай бастағанын  көреміз. 1716 жылы әулие ханымыз Тәуке дүниеден озысымен арамызға ала мысық жүгіріп, іргемізден су кетіп, аз қазақ тағы да үш жүзге бөлініп, ыдырап жүре беріппіз. Билер кеңесі алдында Кіші жүзге хан сайлау міндеті тұрады. Көпшіліктің де, билердің де көзі Әбілқайырға түседі. Бұрын хандық мұрагерлік жолмен сайланып келген еді. Ал Әбілқайырдың аталарының жеткен мансап биігі – сұлтандық қана. Сол кезде кейбір хандардың Әбілқайырды «қарадан шықты» деп, кейде алакөздене қарағаны сондықтан болуы керек. Алайда сол кезде билердің көңілі де, көзі де өзі батыр, жасы жиырма беске енді толған Әбілқайырға арбалады. Сөйтіп, Әбілқайыр 1718 жылы тамыз айында хан атанады. Түрікмендермен, Еділ қалмақтарымен, башқұрттармен, хиуалықтармен ұдайы қақтығыста ерлігімен де, ұрыс үстінде қол бастаған айлакерлігімен де суырыла танылған Әбілқайыр, аңдап қарасақ, бұдан кейін таққа емес, біржолата атқа мініпті.Рас, Әбілқайырдың үш жүздің, яғни қазақ жұртының ұлы ханы болуды мақсат еткенін ешкім жоққа шығармайды. Ал 1726 жылы бүкіл қазақ әскерінің қолбасшысы боп, 1729 жылы Аңырақай шайқасындағы жоңғарларға қарсы алғашқы тамаша жеңістен кейін ұрыс даласынан кетуін, бірқатар қаламгерлер айтқандай, бір ғана таққұмарлық десек, сөзсіз, жаза басқанымыз. Әбілқайырдың хандық дәрежеге қалай жеткендігін 1736 жылы оның Ордасына келген ағылшын суретшісі Джон Кэстль былайша түйіндейді: «Ол зор тұлғалы, сымбатты, аппақ жүзі қызыл шырайлы, түсі сондай жылы кісі, сонымен қатар зор денсаулық пен қайрат-күш иесі, садақ тартуға келгенде шынымен-ақ бүкіл ұлтта оған тең келетін кісі жоқ. Хан болмай тұрып, ол сұлтан ғана болатын, оның барлық балалары да осы лауазымды алып жүр. Жоңғар қалмақтарымен болған соғыста олардың басшысы қонтайшыны өз қолымен тұтқынға алғаннан кейін… Кіші орда оны хан сайлады». Әскербасы Әбілқайыр халық жасақтарында қыруар істер атқарды, соғысу қабілетін жоғары деңгейге көтерді және қарулы күштерде адамгершілік рух пен патриотизмді марапаттап отырды. 1728 жылы қазақ әскері жеңіске қол жеткізді. Бұл шайқастар Ұлытау тауларында, Қарасиыр жері мен Бұланты өзенінің бойында болды, мұнда қазақтар қонтайшының ұлы ұлы басқаратын экспедициялық корпусты талқандады. Бұл жеңістен кейін халық көкейінде жеңіліске қол жеткізуге болады деген сенім ұялады. Басқыншыларға қарсы халық жұмыла көтерілді. Алайда бұл жеңілістен кейін де жау әлі күшті күйінде қалды. Жағдайға қанық Әбілқайыр жаңа шабуыл бастады. 1730 жылы көктемде Балқаштың оңтүстік шығысындағы Итішпес елді мекенінде Әбілқайыр бастаған қазақ әскері жауларды тағы талқандады. Жоңғарларға қарсы жүз жылдық соғыста қазақ халқы өзгерісті кезеңге аяқ басты, жеңіске бір табан жақындағандай болды. Алайда дәл осы кезеңде Болат хан қаза табады. Сондықтан да басқа ханды тағайындау төңірегінде сауал туындайды. Қат-қабат келген жағдайларға байланысты, Болат ханның жас ұлы Әбілмәмбет хан сайланды. Билік басына келген жаңа ханды Әбілқайыр құптамай, бас сардар атағынан бас тартып, өз әскерімен кіші жүзге келеді. Осыдан соң біріктірілген қазақ халқының жасақтары ыдырай бастады. Күллі қазақтың әскері ыдыраған соң, әр жүз жаудан жеке өзі қорғана бастады. Бұл кезеңде Кіші жүз тұрғындары өте ауыр әскери жағдайға тап болды, төрт жағынан бірдей қоршаған жаудың қыспағында қалды. Тығырыққа тірелген Әбілқайыр Ресейден көмек сұрауға мәжбүр болды. Ресейдің қоластына еніп, жан сақтап қалу үшін Әбілқайыр 1730 жылдың күзінде елші жібереді. 1731 жылы Ресей қарамағына кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты 1738, 1740, 1742 ж. қайталады. Ант беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды, оның қарамағына өткен башқұрт пен Еділ қалмақтарының қазақ қоныстарына шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен жоңғар қалмақтарының қол астында қалған қазақ жері мен қалаларын қайтарып алуды, империя әкімшілігіне сүйеніп, қазақ арасындағы беделін арттырып, үш жүздің басын біріктіріп өзі билеуді, хандықты балаларына сайлау тәртібімен емес, мұрагерлік жолымен қалдыруды көздеді. Сөйтіп ол жеке мүддесімен бірге халықты апаттан сақтауды да ойлады. Алайда Ресей саясаты да тереңде жатты. Империя қазақ жерін бүтіндей отарлауды ойлады. Әбілқайыр Петербург сарайы мен оның Орынбор әкімшілігінің саясатын дер кезінде түсінді. Ханның өз ұлы Қожахметті аманаттан қайтарып алудағы Ресей әкімдерімен тартысы, императрицалар Анна Ивановнаның, кейіннен Елизавета Петровнаның талаптарына мойынсұнбауы, Кіші жүзде дербес саясат жүргізуге тырысуы, ел тәуелсіздігін сақтау бағытындағы шаралары отаршылдықтың барлық көріністеріне қарсылығын байқатады. Орыс үкіметімен әр түрлі қатынастарды үзбей, Әбілқайыр сонымен қатар, жоңғар қоңтайшысы Қалдан Серенмен (пэренмен) астыртын байланыста болды. Жоңғар шапқыншылығы әлсіреген сайын Ресейден бойын аулақ салуға тырысты. 1740 жылы Хиуаны басып алып, аз уақыт осында хан атанды. Бірақ Иранның Нәдір шаһынан ығысып, тастап шығуға мәжбүр болды. Әбілқайыр үш жүздің қадірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынас жасады. Өзінен жас, беделі өсіп келе жатқан Абылаймен әр кезде түсінісе білді. Абылайдың бір әйелі Қарашаш - Әбілқайырдың қызы. Кіші жүз ханы ретінде оның саясатында қайшылықтар да бар. Қазақ даласын отарлаудың тірегі болған Ор бекінісін салуды өзі ұсынды. 1737-38 жылғы башқұрт халқының отаршылдық езгіге қарсы көтерілісін басуға қатысуы туысқан екі елдің қарым-қатынасын шиеленістірді. Әбілқайырдың дербестігі мен қазақ даласына жайылып кеткен атағы кейбір сұлтандарға ұнамады. Солардың бірі - Орта жүздің сұлтаны Барақ Ор бекінісінен қайтып келе жатқан Әбілқайырмен ен далада кездесіп қалып, оны өлтіреді. Ханның серіктері де сол жерде қаза тапқан. Бірақ Барақ Әбілқайырды «орысшылдығы» үшін емес, өзінің жеке басының мүдделерін көздеп «қарақшылық» іске барған еді. Әбілқайырдың моласы Қабырға өзенінің Ұлқұяққа құятын тұсында, Торғай қаласынан 80 шақырым жерде. Кейін бұл ара хан моласы аталды. 1711-1723 жылдар аралығы қазақ даласы үшін аламан шақтың толастамай, үдей түскен кезі болатын. Әсіресе 1716 жылы Тәуке хан дүниеден өткен соң жоңғар шапқыншылығына тойтарыс беру бұрынғыдан қиындады. Болат Тәукенің орнына аға хан сайланғанымен, өзгелерге сөзін өткізе алмады. Қазақ хандары арасындағы таласты пайдаланып, біржолата жеңіп алуды көздеген сыртқы жаулар қазақ даласына шабуылды күшейтті. Мұның ақыры 1723 жылғы «Алқакөл сұлама, ақтабан шұбырындыға» әкеліп соқты. 1723 жылы Сәмеке хан ретінде, Әбілқайыр қолбасшы ретінде 10 мыңдық жасақпен Еділ қалмақтарына қарсы аттанды. Қазақ даласына батыстан шабуыл жасауға дайындалған Аюке хан да бұларды қарсы алуға дайын отырған-ды. Әбілқайыр мен Сәмеке жаудың түсіне енбеген соғыс амалдарын қолданып, айналасы екі-үш күнде оларды тас-талқан етіп жеңді. Өздерінен төрт есе кем әскерден жеңілген Аюке құсадан қайтыс болды.

 Алайда сахарамыздың  тең жартысынан көбі жоңғар  қол астында өте ауыр жағдайда  қалды. 1726 жылы үш жүздің игі  жақсылары бас қосып, әскер жасақтауды  ұйғарады. Қаз дауысты Қазыбектің  ұсынысымен Әбілқайыр үш жүздің  әскер басшысы болып тағайындалады. Бұл жорық табаны күректей  төрт жылға созылды. Түркістан  маңындағы 28 ұлыс түгел жау табанынан  азат етілді. Жау Қаратау, Сарысу  алабынан асырыла қуылды. Әсіресе 1728 жылы Бұланты өзенінің жағасында, 1729 жылы (Аңырақай) Балқаш көлінің  оңтүстігінде жоңғарларды қазақ  жасағы күйрете жеңді.

 Әбілқайыр ұрыс алаңын  неге тастап кетті?

Жеңіске жетіп, қазақ жауынгерлерінің мерейі үстем болды. Бірақ сұлтандар мен батырлар, қолбасшылар арасында атақ-даңқ, абырой жолында күндеушілік орын алды. Дүрдараздықтың соңында Сәмеке, Күшік, Әбілқайырлар өзіне қарасты әскердің басым көпшілігін алып, кері қайтты. Бұған себеп Әбілқайырдың «ұлы хан болмадым» деп өкпелеуі ғана ма еді? Әрине, бұл да бір себеп екені дау туғызбайды. Бірақ, біздіңше, сан себептің бірі ғана. Әбілқайырды өз қол астындағы елдің жағдайы қатты алаңдатуда еді. Әбілқайырдың елдегі ер-қараның басым көпшілігін шығыстағы жау­­мен соғысқа әкеткен сәтін пайдаланып қалуды ойлаған Еділдің қалдық қалмақтары, түрікмендер, башқұрттар Кіші жүзді ұялы қасқыр талаған торпақтан бетер етіп жатты. Осы шақта Әбілқайыр мен оның соңындағы жауынгерлер шығыстағы жаудан оралды. Бірақ ел азып, әбден жүдеді. Бұдан әрі осылай созыла берсе жағдайдың ақыры неге апарып соғары беймағлұм. Бұл аз болса, шығыста Қытай, батыста Ресей секілді екі айдаһар «қазақ жұрты қашан әлсіреп, бөрікпен ұрып алатын жағдайға жетер екен» деп, қолайлы сәтті аңдуда. Олай болса, 1730 жылы қазақ жауынгерлерінің қолбасшылығынан кеткеннен кейін, кейбір қаламгерлеріміз жазғандай, «Әбілқайыр орыстармен тіл табысып, Хиуа хандықтарын тонап, мейманасы тасып жүр» деу артық. 1736 жылғы 23 желтоқсанда Орынбор комиссиясының бастығы Иван Кирилов сыртқы істер алқасындағы бастықтарына: Әбілқайыр хан және басқа қазақ хандары, сұлтандар мен ел ағалары хат жазып жатқанын, Ресей империясына бодандығын нақтылап, адамдарын да жіберіп қоятынын хабарлаған. Мұндағы құнды дерек: «қазақтың Орта жүзінің… Әбілмәмбет ханы және Абылай сұлтаны Тобыл  мен Есіл өзендерін жайлайды, кейде Ертіске  таяп барады. Әбілқайыр ханның шақыруымен  Ор өзенінің жоғары ағысын жайлайтын барлығы он мың шаңырақтай [Орта жүз] қазақтары, патша ағзамға жаңадан келіп ант бермек. Мен олардың [Әбілмәмбет] ханы мен [Абылай] сұлтанын, игі жақсы ел ағаларын көктемге қарай Орынборға шақырып отырмын. Қыр қазақтарының заңы бойынша Құран сүйгізіп, ант алмақпын. Бұл Әбілмәмбет ханның айтуынша, оның атасы Тәуке хан бұрын Ресейге бодан болыпты. Менің білуімше, ол бодандық ұзаққа бармаған сияқты» – деген мағлұматқа назар аударайық. Біріншіден, Абылайдың аты аталып, қызметі көрсетілген, екіншіден, Әбілмәмбет сұлтан «хан» деп аталған, яғни Сәмеке ханның орнындағы хан.

1737 жылғы 2 қазанда Әбілқайыр  ханның полковник Тевкелевке  жазған хатында «…башқұрттар  өздеріне хандыққа  менен Әбілмәмбетті, Абылайды, Барақты, Қожақты (дұрысы  Күшік сұлтан. – З.Т.) сұрады», деп  көрсетуіне қарағанда, Сәмеке әлі тірі.

1735 жылы башқұрттар тағы  да бас көтерді. Ресей билігі  көтерілісті аяусыз басты. Сол  жылы 500 адам, 1736-37 жылдары – 5192 адам  дарға асылған. 1738-1739 жылы 10980 адамның  көзі жойылған, 1740 жылы 301 адам дарға  асылған немесе басы шабылған, олардың әйелдері мен балалары  бас-еркінен айырылып,  қолдан-қолға  таратылып жіберілген. Осы башқұрт  көтерілісіне байланысты оқиғалар  Кіші жүз бен Орта жүздің  қоғамдық-саяси өміріне тікелей әсер еткен.

«Бүлікшілердің» арынын басып, бетін қайтаруға Ресейдің саптағы әскерін жұмсамай, Еділ қалмақтары мен қазақтарды айдап салған генералдар: «башқұрттарды талап-тонағаннан кім қанша олжа түсірсе, бәрі соларда қалады» деп жар салды және серт байласып, одақтасқан Кіші жүзді ресми түрде жұмсады. Тарихи тұрғыдан алғанда, кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс  екендігіне билік айта алмаймыз,  1736-1739 жылдары қазақтар башқұрттарды бірнеше рет шапқаны рас. Олар да қарсылық көрсетуі заңды. Көп шығынға ұшыраған башқұрттар, Ресейдің арандатуына алданған қазақтардың өзімен тікелей бітімге келуге ұмтылды. Қазақ сұлтандарын хандыққа шақыруы да осы кез. Әбілқайыр ханға, Әбілмәмбет, Абылай, Барақ сұлтандарға бірнеше мәрте елші жіберді, тіпті Ресейдің қарауынан шығып, дін-қарындас ретінде қазақ жеріне ауа көшіп келмек те болды.

Соғыстың аты – соғыс, башқұрттарды шауып, олжа таппақ болған қазақ жасақтары Жайықтың жай жатқан казактары мен орыстарын, құба қалмақты да қоса шауып, тоз-тоз қылды. Атақты «Қоржын қақпай» күйі Абылайдың осындай жорықтарының бірінде шыққан деген аңыздың негізінде шындық жатыр. Осындай жорықтарға байланысты қазақтардың орыс үкіметінің көзіне «жыртқыш», «қарақшы» болып көрінгені жазба құжаттарда сайрап жатыр.

«Биылғы 1737 жылдың қаңтар айында Орта жүз бен Кіші жүздің екі мыңдық  қазақ жасақтары қалмақтарды шауып қайтыпты. Сол жолы олар патша ағзамға қарайтын және қарамайтын қалашықтарды ажыратпай талқандаған. Бұл қазақтарды бастаушы Орта жүздің Әбілмәмбет сұлтаны, Абылай сұлтаны, Бекболатовтар, Нұралы сұлтан Әбілқайыр хан ұлы, Кіші жүздің Есет батыры. Жасақ құрамында Орта жүздің керей, қыпшақ, атығай, найман руларының, Кіші жүздің жетіру, жағалбайлы, тама, табын руларының адамдары болды…

…Қазақ арасынан шығып, Орынборға қарай бет алғанымда, Орта жүз керейдің Бораш деген адамынан мынадай сыбыс білдім: «Абылай сұлтан, …жанында көп адамы бар, Әбілқайыр ханмен ақылдасуға, ұры-башқұрттармен келісімге келуге рұқсат сұрау үшін барған екен, ханға жолыға алмапты. Ол кезде Әбілқайыр хан Орынборға кеткен».  «1737 жылғы 2 мамырда Әбілқайыр ханның ұлы Нұралы сұлтан, Есет батыр, Құдайназар батыр, Орта жүздің Абылай сұлтаны… басқа да билер мен батырлар Қаражарға барып, жаулап қайтты.» немесе: «Статский советник Кириловтың [нұсқау] хаты бойынша Әбілмәмбет сұлтан, інісі Абылай  сұлтанмен башқұрттарға барып, 1500 адам тұтқын алып қайтыпты…1737 жылғы 3 мамырда генерал К. Соймоновтың Әбілқайыр ханға: «Башқұрттардың көтерілісіне байланысты маған патша ағзамнан жарлық түсіп, бүлікшілерді ұстап жазалату жөнінде шаралар жасауға бұйрық берілді… Сіздің тарапыңыздан көмек күтемін» – деп, жазуы сондықтан.

Назар аудартатыны – жорықтарда Кіші жүз бен Орта жүз қолының бірге жүргені. Кейбір авторлар, хандары бөлек елдің жері ортақ, мүддесі ортақ, намысы бір болғанына  күмән келтіретіні де, тіпті екі жүзді біріне-бірін қарсы қойғысы келгені де өтірік емес қой.

Ендеше, осындай түбі бір, тегін танитын қазақтың бір шаңырақтың астына, бір ошақтың басына жиылып, ортақ хан сайлап алуы, «бөлінгенді бөрі жейтініне» көзі жетуі керек еді. Көзі жеткен, біріккен, ортақ хан деп Әбілқайырды сайлап алған. Бұл 1737 жылғы шілденің 28 жұлдызы күні болатын. Сақталған құжаттар осылай дейді.  Жазба деректерге қарағанда, 1737 жылы  көктемде Қаз дауысты Қазыбек би  Орта  жүздің Әбілмәмбет, Абылай сұлтандар бастаған қалың қауымын ертіп, Қазақстанның батысына, Кіші жүздің Әбілқайыр ханының ордасына іргелес, Ор және Елек өзендерінің жоғарғы ағысына көшіп барды. Ресей барлаушылары сол жылғы   мамыр айының  үшінші жұлдызында жазған хабархатында Қазыбек би мен Әбілқайыр хан «…екеуінің  тату көрші екендігін. Әбілқайыр ханның жайлауда, Орынбордан салт атпен үш күндей Үй деген жерде орда тіккенін… Қазыбек бидің сол маңда екенін» көрсеткен. «Хан таяуда Қобдаға қарай көшпек, ол да онша қашық емес, екі күн жүріп, үшінші күні жетуге болады», деп хабарлапты тыңшылар.  Сәуірдің орта шенінде Қазыбек би Орта жүз, арғын-қаракесек руынан Құдайшүкір Хангелдин және Есдәулет Байзақов деген қазақтарды бас қылып, бір топ өкілдерін Әбілқайыр ханға жұмсап, оларға Ресеймен сауда жасау мүмкіндігін қарастыруды тапсырғаны да хатқа түскен. Кіші жүздің ханына жолыққан «… арғын-қаракесектің Дүйсенбай есімді биі сөз бастап, Кіші жүзден Орта жүзге сауда керуендерін жіберу мәселесін қозғаған. Өз тарапынан Орта жүздің де Ресей патшасының қарауында екендігін, демек, патшаның қандай да бұйрық-жарлығын орындауға дайын екендігін айтып сендірген… Осы талаптарды жеткізіп, ханның жауабын Қазыбек биге тез баяндауға тиіспіз,» деп мәлімдеген. «Егер Ресейдің сауда керуендері Ташкентке, Түркістанға және Бұхараға тауар әкеліп сатып, тұрақты қатынап тұратын болса, барлық жауапкершілікті мойнына алған Қазыбек пен Дүйсенбай билер мұндай  керуендерді өз адамдарымен аман-есен бастап жеткізуге дайын».

Әбілқайыр хан бұл мәселердің өз құзыретінен тыс, тек патшаның рұқсатымен,  Ресей үкіметі арқылы ғана шешімін табуы мүмкін екендігін ұғындырып, «Орта жүздің елшілерін Орынбор комиссиясының төрағасы статский советник Кирилов пен оның қазақ істері жөніндегі кеңесшісі полковник Тевкелевке жіберген». «Патшаның бұл жөніндегі жарлығы болса, ол  сөзсіз орындалады» – деген. Әбілқайыр хан бұдан өзге ештеңе айтпапты.  Екінші құжаттағы ақпарға қарағанда: «Әбілқайыр хан Орынборға жақын көшіп келе жатыр. Қазір Үй өзені жағасын жайлауда. Орынбордың  іргесінде хан кеңесін өткізбек. Кеңесте қандай мәселе сөз болатынын Андреев білмейді (Андреев өзі қол қойған. - З.Т.) – делінген.  1737 жылғы 6 мамырда. Әбілқайыр хан ордасында Орта жүздің және Кіші жүздің қазақтардың үлкен жиыны болды. Оларға Жайық бекінісіне, Қаражарға (Черный яр. - З.Т. ) ұрлықпен барған қазақтар жөнінде Ресей шекара бастықтарының атынан жазылған наразы-шағым оқылып, Жайық казактарына соқтыққан қазақтарды тәртіпке салу талап етілген. «Бұл хатқа олар жауап берген жоқ» – делінген барлаушының жазбасында.  Осы ақпарларға қарағанда, Орта жүздің бас биі Қазыбек пен Кіші жүздің ханы Әбілқайыр арасында, ортақ жиын өткізіп, қазақ-орыс қатынастарының дәл сол кездегі маңызды мәселелерін ақыл қоса отырып, талқылау жөнінде алдын ала келісім болғандығы байқалады. Бұл арада екінші бір түйткіл де көкейге оралады. Яғни Орта жүздің биі мен Кіші жүздің ханы, екеуі ғана неге ынта көрсетуге тиіс? Уақыт жағынан алғанда, бұл кезде Орта жүздің Сәмеке ханы қайтыс болған. Оның орнына хан сайлана қоймаған. Бірақ, Әбілмәмбет сұлтанды «хан» деп атаған құжат та көрініп қалады. Түркістандағы билік арғын-қуандық Нияз батырдың қолында болған.  «Кіші жүздің барлық сұлтандары, билері мен батырлары, ел ағалары және Құлсары батыр жиналсын, ақылдасамыз деген бұйрық берді», делінген құжатта. Көбік Байназаров – башқұрт, Орынбордағы әкімшіліктің қазақ арасына жұмсайтын елшісі, тыңшысы: «12 мамыр күні Әбілқайыр хан бәрімізді шақырып алды»… Қазыбек би өзінің ұлы [Бекболатты] бас қылып, бірнеше адамды  Қабанбай батырдың еліне аттандырды.

Абызбай келді: «Биыл бәріміз не Ресейдің қарауына өтеміз, не болмаса, Ресеймен соғысамыз, екінің бірі болады», деді.  20 мамырда Әбілқайыр хан Ресейдің өкілі Көбік Байназаровқа  кісі жіберіп, ұсталған қазақтар мен тұтқын орыстарды босату жөнінде бұйрық бергенін хабарлайды. Барлау қағаздары сол күндердің оқиғаларын былай көрсетеді: « [1737 жылғы] 23 мамырда Орта жүзге, Әбілмәмбет сұлтанға келіп, хат тапсырдық. Оның еліне бұрын қалмақ ордасында тұрған 150 түтін [естекі] қырғыздаркеліп қосылыпты. Олар бір кезде қалмақтың ханын өлтіріп, қазақ арасына көшсе керек. Жайық бекінісі атаманының қарауында, бекіністе біраз болыпты. Одан кейін башқұрттармен тұрыпты, башқұрттармен бірге көтеріліске қатысыпты. Өздерінде солдат киімдері мен қару-жарақ көп екен. Бұл қырғыздар, қазақтарға ірткі салып, Ресейге бодан болғанша, башқұрттарға қол ұшын бермедіңдер ме, дейтін көрінеді. «30 сәуірде Әбілмәмбет сұлтанға қырық шақты башқұрт келіпті. Олар Ресейдің зорлық-зомбылығын айтып, шағыныпты. «…Кәрімізді қылыштап, шауып тастайды. Жастарымызды солдатқа алады. Балаларымызды боярлар тартып әкетіп, мәжбүрлеп шоқындырып жатыр. Сондықтан қазақтарды паналап, бірге тұрғымыз келеді», депті. Әбілмәмбет оларға аяушылық көрсетіп, «жиырма күннің ішінде 2 мың үй көшіп келіңдер», деп мұрсат беріпті». «…31 мамыр күні Әбілмәмбет сұлтанға башқұрттар келді.» «…15 маусым. Әбілмәмбет сұлтанға тағы да башқұрттар келді». Бұл келістердің жиілігіне қарағанда, сол жазда Әбілмәмбет Орта жүздің батысын Кіші жүзбен қатар жайлағанын көруге болады. Бір байқалғаны – 1737 жылғы мамыр-маусымда қазақтардың ынтымағы берік. Мысалы, қазақ жасақтарының  Жайықтан өтіп, Еділ бойындағы орыс иеліктеріне, атап айтқанда, құба қалмақтар мен башқұрттарға, казак мекендеріне жасаған жорықтары үшін қатаң сөккен Ресей бастықтарына, Әбілқайыр хан, қаймықпастан:  «Егер, патша ағзам бізге теріс қарайтын болса, Қобан өлкесіне қарай көшеміз, сонда кубандықтармен боламыз», – деген. Қазақ қолында тұтқында орыстан да, қалмақтан да көп адам қалған. Осыларды босатып алу шаруасымен барған шекара қызметшілері: «Барақ сұлтан мен Әбілмәмбет сұлтаннан өзіміз апарған хатқа жауап беруді сұрағанымда, олар: «Әбілқайыр ханмен ақылдасамыз. Хан не десе, сол болады, біз ханның еркінен шықпаймыз», – деді. Қорыта айтқанда, сол жазда Ресей үкіметі қазақтарды әуелі башқұрттарға айдап салып, артынан айыптап, «әрі итеріп, бері жықпақ» болған, соған байланысты қазақ қоғамы едәуір қобалжыған. «Күлтөбенің басындағы күнде жиын» осыны көрсетеді.

Нәтижесі мынау.  [1737 жылғы] 19 маусым. «Барақ, Әбілмәмбет және Абылай сұлтандар өзара келісіп, Ресей патшасына бағынбақ. Сол үшін Орынборға таяп көшіп келмек…».  Екінші хабар: «[1737 жылғы] 24 маусым күні қазақтардың үлкен жиыны болды. (Хан кеңесі туралы сөз болып отыр. - З.Т.). Оған Әбілқайыр хан, Барақ сұлтан, Орта жүздің көптеген билері мен батырлары қатысты.  Жиналыстары біткен соң, киіз үйге Әбілқайыр хан және Құлсары би кірді де, бізді шақыртып алды.  Әбілқайыр хан бізге қарап: «Сұлтандар, билер мен батырлар, барлық қазақтар ақылдаса келіп, мені өздеріне хан сайлады, иіліп тағзым етті. Дұға оқып, қол жайды. Бұдан былай ханның әмірі болмаса, ешкім  ешкіммен соғыспайды. Ресей патшасына менің берген антымды сақтап, адал қызмет етеміз» – деді. «…Башқұрттар да Ресей патшасы алдындағы айыбын мойындады. Патша рақымы түсіп, оларға кешірім жасайтын болса, бұрынғысынша қанатының астында ұстайды. Мен башқұрттарды билеуге сұлтан беремін» -деді.